ضريح و روضه امام حسين(عليه السلام) از چهار سو به وسيله رواق هايي بسيار زيبا و وسيع احاطه شده است. هر يك از اين رواق ها حدود چهل متر طول و حدود پنج متر عرض دارد و ارتفاع ديواره هاي آن نيز به دوازده متر مي رسد. اين رواق ها، هر يك، به نامي خاص معروف اند. باني اوليه برخي از آن ها عضدالدوله ديلمي است كه در دوره هاي بعد ترميم، بازسازي و تزيين شده است.
رواق غربي(رواق ابراهيم مُجاب)
اين رواق در غرب ضريح قرار دارد و عمران بن شاهين آن را بنا كرده است كه تا مدت ها به نام خود او معروف بود.1 پس از چندي، به سبب دفن يكي از فرزندان امام كاظم(عليه السلام)، يعني سيد ابراهيم مُجاب، به آن نام مشهور شد. در قسمت جنوبي رواق، دري است كه به طرف صحن باز مي شود و باب ابراهيم مجاب نام دارد و قبر و ضريح ابراهيم مجاب در شمال غربي آن واقع است. دراطراف مرقد او سادات و عالمان زيادي از جمله سيد رضي و شريف و مرتضي و ديگران دفن اند. اين رواق در گذشته در داخل صحن بود ولي با توسعه حرم، در داخل قرار گرفته است. از اين رواق يك در ديگر نيز به داخل صحن باز مي شود كه به باب حبيب بن مظاهر معروف است.
رواق شرقي(رواق فقيهان)
رواق شرقي يا رواق فقيهان به طول 45 و عرض پنج متر با سنگ هاي مرمر در ديواره ها و كف، محل نماز و عبادت زائران است و هم چون ديگر رواق ها، با آينه هايي زيبا تزيين شده است. از اين رواق دري به سوي صحن و دو در به سوي حرم باز مي شود. در دوره اي، به سبب دفن آقا باقر وحيد بهبهاني، از فقهاي اصولي در اين جا، به نام رواق « آقاباقر » معروف بود2 از آن جا كه فقيهان و دانشمندان در اين رواق دفن اند آن را رواق فقيهان ناميده اند. اين رواق به وسيله دودر به صحن متصل است؛ يكي از آن ها كنار كفش داري آل طعمه و روبه روي مسجد سيد كاظم رشتي است و ديگري كنار كفش داري آل وهاب قرار دارد كه در آن شاعري به نام سيد عبد الوهاب(ف 1322 ق) دفن است و در مقابل اش باب علي اكبر واقع شده كه رواق را به حرم وصل مي كند. معروف ترين فقيهاني كه در آن مكان دفن شده اند ؛ شيخ محمد باقر اصولي، سيد علي طباطبايي، صاحب رياض العلماء، شيخ يوسف آل عصفور، سيد كاظم رشتي، سيد احمد بن كاظم رشتي، آل كمونه و كليد دار هستند.
رواق جنوبي(رواق حبيب بن مظاهر)
اين رواق به سبب وجود مرقد حبيب بن مظاهر، يار با وفاي امام حسين(عليه السلام) در كربلا، به اين نام مشهور شده است. پايين ديوارها و كف آن با سنگ هاي مرمر سنگ فرش و بالاي ديوارها از نيمه تا سقف و نيز تمامي سقف آن آينه كاري است و چهل چراغي بزرگ از سقف آن آويزان است. اين رواق روبه روي روضه، سمت جنوب غربي ضريح، واقع شده و باب القبله حرم به اين سمت باز مي شود. اين در نقره اي حاصل كار حاجي حسين خان صدر اصفهاني است.3 ميرزا تقي خان امير كبير در اين رواق دفن شده اند.
رواق شمالي(رواق پادشاهان)
اين رواق را شاه صفي ساخته است و چون پادشاهان قاجار در آن دفن هستند آن را رواق پادشاهان ناميده اند. شاه صفي، كه به زيارت حرم مطهر آمده بود، ضمن بخشش هاي فراوان براي خادمان و فقيران شهر دستور داد تا اين رواق را احداث كنند.4 ايواني نيز بيرون آن ساخت كه به « صافي صفا » معروف شد. قبر مظفرالدين شاه، محمد علي شاه، احمد شاه و محمد حسن ميرزا، از پادشاهان ايران، در اين رواق قرار دارد كه البته مكان آن دقيقاًمشخص نيست.5 همه اين رواق ها به وسيله هفت در به داخل صحن باز مي شوند. اين درها عبارت است از : 1ـ باب حبيب بن مظاهر 2 ـ باب القبله 3 ـ باب صاحب الزمان 4 ـ باب علي اكبر 5 ـ باب الكرامه 6 ـ باب ابراهيم مجاب 7 ـ باب رأس الحسين.
مرقد امير كبير، صدر اعظم عصر ناصر الدين شاه و عماد الدوله، نوه فتحعلي شاه روبه روي باب الكرامه است.
خزانه و گنجينه حرم
در سمت شمال روضه مطهر خزانه حرم واقع شده كه انبوهي از اشياي اهدايي پادشاهان و بزرگان ايران و هند و... را در خود دارد. در اين خزانه انواع جواهر، آثار و ادوات، قنديل هاي طلايي، ظرف هاي طلا و نقره، پارچه هاي زربافت و ابريشمي، ترمه هاي زيبا، عتيقه جات و كاشي هاي گران قيمت و قديمي نگه داري مي شود.
در غرب خزانه نيز كتاب خانه حرم قرار دارد كه ميراث گران بهاي فرهنگ و تمدن اسلامي را در خود جاي داده است و قرآن هاي خطي نفيس و كهن در آن نگه داري مي شود.6 قرآني به خط امام سجاد(عليه السلام) و دست خطي از علي(عليه السلام) در آن جا بود كه روي قبر گذاشته بودند و ناصرالدين شاه شخصاً آن ها را در داخل ضريح ديده است.7
پي نوشت ها:
1. عمران بن شاهين يكي از راهزنان در بطائح بود كه عضد الدوله ديلمي سپاهيانش را به سوي او فرستاد و وي فرار كرد و به حرم امام علي(عليه السلام) پناهنده شد(ابن اثير، الكامل، 8/76) و نذر كرد كه اگر از دست عضد الدوله رهايي يابد دو رواق براي امام علي(عليه السلام) و امام حسين(عليه السلام) بسازد. عضد الدوله كه به زيارت امام علي(عليه السلام) آمده بود از جرم عمران در گذشت و او را حكومت بطائح داد ؛ او نيز نذر خود را ادا كرد.(عبدالكريم ابن طاووس، فرحة الغري، 67)
3. آل طعمه، همان، 147 ـ 148.
4. سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه، 231 ـ 230.
5. مدرسي، همان، 318.
6. در اين مورد بنگريد به صفحات بعد در همين فصل.
7. همان، 127 ـ 126.
8. سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات، 118.
منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان
.