در غرب بغداد، روستايي به نام براثا وجود داشت که اکنون محلّه اي از شهر محسوب مي شود و پيشينه آن به قبل از اسلام باز مي گردد. براثا از کلمه «برثيا»، به معناي «بيرون» گرفته شده است ويژگي هاي مسجد براثا که به آن فضيلت و برتري داده، چنين است:
1. امام علي(عليه السلام) در سرزمين براثا چند روزاقامت کرد. در سال (37هـ .ق.) هنگامي که در جنگ خوارج، از منطقه نهروان به کوفه باز مي گشت، در راه، به سرزميني در نزديکي براثا رسيد و پرسيد: نام اين سرزمين چيست؟ گفتند: زوراء.
فرمود: از اين سرزمين دوري کنيد؛ زيرا ممکن است فرو رود. راه خود را ادامه دادند و به سرزمين ديگري رسيدند، فرمود: اين سرزمين چه نام دارد؟ گفتند: بحرا. در آنجا هم توقف نکرد و به راه خود ادامه داد. پس از اندکي، از دور شبحي ديده شد، نزديکتر که آمدند، ديدند آن سياهي، صومعه راهبي(مسيحي)، به نام حباب است. راهب که سر و صداي لشکريان را شنيد، از صومعه بيرون آمد. امام علي(عليه السلام) به راهب گفت: «مي خواهيم در اين مکان پياده شويم». راهب گفت: «خير، شما و لشکرتان، اين سرزمين را ترک کنيد.»
حضرت علّت را پرسيد. راهب پاسخ داد: «در کتاب ما آمده است: در اين سرزمين هيچ کس توقف نمي کند، مگر اينکه پيامبر يا وصي او باشد و بخواهد با لشکر خود در راه خدا بجنگد.»
حضرت در جواب سخنان راهب فرمود: «من وصيّ سيّد الانبيا هستم و نيز سيد اوصيايم.»
راهب با تعجب پرسيد: «شما از بزرگان قريش و وصي محمدبن عبدالله هستيد؟»
امام جواب داد: «آري، من همان شخص هستم.»
راهب گفت: «خبر شما را در انجيل ديده ام که در اين سرزمين پياده خواهي شد. اکنون شما در سرزمين براثا هستيد؛ جايي که روزگاري خانه مريم و عيسي بوده است.
امام در جواب فرمود: «صبر کن اي راهب و ديگر سخن نگو»، سپس حضرت نزديک محلي رفت و با پاي خود خاک را کنار زد و گفت: «اين چشمه حضرت مريم است» و آنگاه به لشکريان دستور داد 17 ذراع خاک را کنار زدند، ناگهان سنگ سفيدي ظاهر شد، امام فرمود: «مريم، عيسي را بر روي اين سنگ نهاد». سپس امام روي همان سنگ نماز خواند و خيمه اش را روي آن نصب کرد و چهار روز در آنجا اقامت فرمود و در اين مدت روي همان سنگ مشغول عبادت بود. راهب با همين ملاقات، اسلام آورد و گفت: «أشهد أن لا إله إلاّ الله و أنّ محمّداً رسول الله و أنّک عليّ بن أبي طالب وصيّه». پس از آنکه حباب، مسلمان شد، حضرت دستور داد، صومعه را به مسجد تبديل کند.
2. سرزمين مقدسي است که انبياي بزرگ الهي، چون عيسي و ابراهيم(عليهما السلام) در آنجا نماز خوانده اند.
3. خانه حضرت مريم و سرزمين حضرت عيسي(عليه السلام) در اين سرزمين بوده است.
4. به جز اميرالمؤمنين علي(عليه السلام) امام حسن و حسين(عليهما السلام) هم در آن سرزمين نماز خوانده اند.
5. محلّ دفن يکي از پيامبران الهي احتمالاً حضرت يوشع(عليه السلام) است.
6. طبق برخي روايات، بازگشت خورشيد براي امام علي(عليه السلام) در سرزمين براثا نيز اتفاق افتاده است. جريان ردّ شمس براي امام علي(عليه السلام) مکرر اتفاق افتاد که از جمله در سرزمين براثا نقل شده است.
7. امام صادق(عليه السلام) فرمود: در کنار شما قبرستاني است که آن را براثا مي گويند، از آن گورستان 120 شهيد، که در رتبه شهداي بدر مي باشند، محشور خواهند شد.
به دليل اين قداستِ تاريخي، به خصوص اقامت چند روزه امام علي(عليه السلام) در سرزمين براثا، شيعيان در آن محل مسجدي ساختند و اين مکان را مقدس مي شمردند. در طول سالهاي فرمانروايي بني اميه و بني عباس، مسجد براثا از مهمترين پايگاههاي تجمع شيعيان بود. در زمان مقتدر بالله (295 ـ 320هـ .ق.) خليفه عباسي، رونق اين مسجد به اوج خود رسيد و اين امر باعث حسادت و دشمني بعضي علماي اهل سنت گرديد، لذا نزد مقتدر عباسي رفته و دلايلي آوردند که امام علي(عليه السلام) در اين مکان حضور نيافته است. همچنين مقتدر عباسي را به خراب نمودن مسجد تحريک کردند و گفتند: شيعيان در آنجا صحابه را سبّ مي کنند. خطيب بغدادي در کتاب تاريخ بغداد در اين باره مي نويسد:
«در موضع معروف به براثا، مسجدي بود که در آن مردمي منسوب به تشيع براي نماز و دعا تجمع مي کردند. خبر به مقتدر بالله، خليفه عباسي بردند که رافضيها در اين مسجد جهت سب صحابه تجمع مي کنند و قصد خروج از طاعت خليفه دارند. وي دستور داد در روز جمعه شيعيان مراجعه کننده را دستگير و مسجد را خراب کنند.»
به دستور مقتدر، مسجد براثا با خاک يکسان شد و تا سال (328هـ .ق.) به همان صورت باقي بود. در سال (328هـ .ق.) و در زمان خلافت الراضي بالله، شيعيان به بَجکَم ماکاني شکايت کردند، به فرمان وي مسجد براثا بازسازي و بر وسعت آن افزوده شد و نام «الراضي بالله» را بر سر درِ مسجد حک کردند.
در 12 جمادي الاولي سال 329، مسجد براثا مجدداً بازسازي و افتتاح گرديد. خليفه، براي اينکه مسجد براثا را از انحصار شيعيان در آورد و جنبه عمومي به آن بدهد، احمدبن فضل هاشمي را که اهل سنت بود، به امامت مسجد منصوب کرد و در همين روز، نخستين نماز جمعه، پس از بازسازي اقامه شد. مردم بغداد؛ اعم از شيعه و سني در نماز جمعه مسجد براثا به طور گسترده شرکت کردند. المتقي بالله، منبري که نام هارون بر روي آن حک شده بود، را در قبله گاه مسجد براثا قرار داد. با ظهور سلسله آل بويه و رونق گرفتن اماکن مقدس شيعيان در عراق، مسجد براثا نيز اهميت ويژه اي يافت. در فتنه بغداد در سال (349هـ .ق.) که در تمام محله هاي شهر بغداد، نماز جمعه تعطيل بود، در مسجد براثا نماز جمعه با شکوه و عظمت برگزار مي شد.
شيعيان عراق هيچ وقت از مسجد براثا چشم نپوشيدند و با وجود اينکه خطيب نماز جمعه سني بود، در نماز جمعه شرکت مي کردند. در سال (420هـ .ق.) ابو منصور، خطيب نماز جمعه مسجد براثا که از طرف القادر عباسي منصوب شده بود، در يکي از خطبه ها، نام امام علي(عليه السلام) را مقدم نکرد و نيز در پايان خطبه ها گفت: خدايا! مسلمانان و هر کسي که علي(عليه السلام) را مولاي خود مي داند بيامرز! وي با اين جمله، به شيعيان توهين و آنان را از مسلمانان جدا کرد. نمازگزاران شيعه که به شدت از حرف خطيب ناراحت شده بودند، به طرفش سنگ انداختند. پس از اين واقعه، تا چند هفته نماز جمعه تعطيل گرديد.
درگيري هاي فرقه اي، طغيان رود دجله و... موجب ويراني کامل مسجد براثا شد به طوري که در سال 450هـ .ق. مسجد براثا کاملاً متروک شد. علي بن عيسي اربلي و ياقوت حموي که در قرن هفتم از محل مسجد ديدن کرده اند، از ويراني کامل مسجد براثا خبر داده اند. اين وضع تا سال 914هـ .ق. که شاه اسماعيل صفوي بغداد را فتح کرد، ادامه يافت. او فرمان داد مسجد براثا را بازسازي کنند. پس از آن، مسجد براثا مأوا و پناهگاه شيعيان شد و تا کنون هم پايگاه نمازگزاران شيعه است.

منبع: ره توشه عتبات عاليات؛ جمعي از نويسندگان