تاريخچه حرم كاظمين
به هنگام انتخاب بغداد به عنوان پايتخت در دوره خلافت منصور، در جوار اين شهر باغ هايي وجود داشت كه به شونيزيه معروف بود. منصور در 145 ق اين باغ را به عنوان مقبره خانوادگي خود انتخاب كرد و آن را « مقابر قريش » ناميد. نخستين كسي كه در اين قبرستان دفن شد جعفر فرزند منصور عباسي بود كه در 150 ق از دنيا رفت. در 179ق، امام موسي كاظم(عليه السلام) براساس دستور هارون، از مدينه به بغداد آمد و در آن شهر زنداني شد و سپس در 183 ق به دستور خليفه توسط زندان بانش، سندي بن شاهك، مسموم شد و به شهادت رسيد. ايشان را در همان مقابر قريش، مكاني كه خود قبل از آن خريده بود، به خاك سپردند.¹
امام كاظم(عليه السلام) چهارمين فردي بود كه در اين مقبره دفن مي شد. قبل از ايشان جعفر و سپس عيسي نوفلي در آن مكان به خاك سپرده شده بودند و سومين نفر، خليفه امين، فرزند هارون بود كه مادرش، زبيده خاتون، برقبر او بقعه اي بنا كرد. با نظر امام جواد(عليه السلام) و به دستور مأمون بر روي مرقد امام كاظم(عليه السلام) بقعه اي ساختند و از آن پس بيشتر دولت مردان در اين قبرستان خاك شدند و هريك براي خود مقبره و بقعه اي اختصاص دادند.²
امام جواد(عليه السلام) در 220 ق به دستور معتصم عباسي و توسط ام الفضل، دختر مأمون و برادر زاده معتصم، كه عنوان همسري آن حضرت را داشت، مسموم و شهيد شد. ايشان را نيز در جوار قبر جدشان، امام موسي بن جعفر(عليه السلام)، دفن كردند.³
بر قبر آن دو بزرگوار بقعه و عمارتي بنا كردند و آن را كاظميه ناميدند. از آن پس مقابر قريش نام خود را به كاظميه تغيير داد. در كنار اين بقعه، مسجدي به نام مسجد باب التبن يا مسجد كاظميه قرار داشت كه شيعيان از داخل اين مسجد قبر آن دو امام را زيارت مي كردند و به همين سبب بقعه امامين به مشهد باب التين نيز معروف شد. آن هنگام براي مرقد آن دو امام گنبد و بنايي با چند حجره ساخته و خادماني را براي اداره آن انتخاب كرده بودند. در جوار اين بقعه باغي بود كه به زبيده خاتون، همسر هارون الرشيد، تعلق داشت. اين باغ محل سكونت شيعيان شده بود و آن ها در آن جا وسايل و تسهيلات لازم را براي زائران مرقد فراهم مي كردند.⁴
در سال 336 ق به امر احمد بن بويه ملقب به معز الدوله، از پادشاهان شيعي آل بويه، عمارت قبلي آستان خراب شد و از نو بقعه اي با شكوه بنا گرديد و برفراز هر دو قبر ضريحي جداگانه از چوب ساج نصب شد. همچنين برفراز آن مقبره ها، يك گنبد بزرگ برافراشتند و داخل حرم را تزيين كردند. پس از او، عضدالدوله ديلمي همانند ساير مزارات امامان شيعه، تغييرات زيادي در حرم انجام داد و آن را توسعه بخشيد. اين كار را به سال 369 ق انجام داد و ديواري گرداگرد شهر كشيد. بيمارستاني نيز بين كاظمين و بغداد ساخت كه خدمات درماني به زائران اين مزار ارائه كرد. از آن زمان، كاظمين به عنوان يك شهر در كنار بغداد جايگاهي ويژه يافت.⁵
در 441 ق، به دنبال درگيري هاي شيعه و سني در محل كرخ بغداد آتش سوزي عظيمي رخ داد كه به مشهد كاظمين سرايت كرد و آسيب زيادي به بقعه مطهر رسانيد. ابوالحرث ارسلان بساسيري با كمك ابونصرفيروز، فرزند ابي كاليجار، به بازسازي و مرمت آستان و مناره ها پرداختند و داخل حرم را تزيين و صحن شريف را بازسازي كردند و دو صندوق برمزار دو امام نصب كردند.⁶
در 490 ق، مجد الملك ابوالفضل براوستاني وزير شيعي بركيارق، از پادشاهان سلجوقي، به تعمير و بازسازي حرم پرداخت و بناهاي جديدي به اطراف آن افزود.⁷ ديوارهاي آستان را با كاشي تزيين كرد و در شمال آن مسجدي بزرگ ساخت و دو مناره زيبا و يك مكان بزرگ براي استراحت زائران و سكونت آنان احداث كرد.
صحن و حرم شريف براثر طغيان رود دجله در 569 ق دچار آسيب شد و خليفه عباسي، الناصر لدين الله، به همت وزير شيعي اش مؤيد الدين محمد قمي در 575 ق تعميراتي در آن انجام داد و حجره هايي در اطراف صحن ساخت.⁸ او در اطراف آستان خانه هايي براي زائران و فقيران بناكرد كه به « دار الضيافه » مشهور شد. علاوه برآن حجره هاي اطراف صحن را در 608 ق به مدرسه علوم ديني تبديل كرد. خليفه عباسي در چند سال بعد، كه دوباره حرم براثر طغيان دجله دچار آسيب شد، به بازسازي آن پرداخت و خرابي ها را ترميم كرد.⁹ در زمان فرزندش، الظاهر، نيز حرم مطهر دچار آتش سوزي شد و بسياري از لوازم و نفايس آن در آتش سوخت و حتي به ضريح گنبد و مناره ها خساراتي وارد شد كه خليفه به بازسازي آن پرداخت.¹⁰
هنگام تهاجم هولاكو خان مغول به بغداد در 656 ق، شهر كاظمين دست خوش تاراج و حريق شد. اما دو سال بعد وزير وي، عطاملك جويني، به هنگام حكومتش بر عراق به بازسازي و جبران خسارت وارده به مشهد كاظمين پرداخت_¹¹ و ديوارهاي آستان را با كاشي تزيين كرد. يك سده بعد، دوباره براثر طغيان دجله، حرم رو به تخريب و ويراني رفت و سلطان اويس جلايري به ترميم و تعمير آن اقدام كرد. ديوارهاي صحن را با كاشي هاي زيبا تزيين و سپس دو صندوق خاتم كاري بر روي قبرهاي مقدس نصب كرد و به جاي يك گنبد، كه در عصر آل بويه ساخته شده بود، دو گنبد برفراز قبرهاي مطهر ساخت. اما بازهم چند سال بعد، يعني در 776 ق، دجله طغيان كرد و خرابي هاي زيادي در مشهد كاظمين به بار آورد.¹² اين بارهم سلطان اويس با تلاش وزيرش به رفع ويراني ها پرداخت و قسمت هاي تخريب شده را مرمت كرد. كاروان سرايي هم براي سكونت زائران ساخت.¹³
عمده ترين بازسازي ها و تعميرات آستان كاظمين در دوران صفويه انجام شد. شاه اسماعيل صفوي، در 926 ق، تمامي بناهاي حرم را خراب كرد و بناي زيبا و با شكوهي شامل رواق در چهار سو، صحن، حرم و دو گنبد جديد كاشي كاري شده ساخت. مسجدي با شكوه و با ستون هاي ضخيم در شمال حرم احداث كرد كه اكنون هم پابرجاست و به نام مسجد صفوي اشتهار دارد. دو صندوق زيبا از خاتم براي قبر دو امام ساخت و داخل حرم را با آويزها و قنديل هاي قيمتي و فرش هاي نفيس آراست. درهاي حرم و رواق ها را نيز با نقره پوشش داد.¹⁴ امروزه، كتيبه اي از آن اقدام ها بانام شاه اسماعيل هم چنان موجود است. سلطان محمد خدابنده، برادر وي، كه در اين سال ها در عراق حكومت مي كرد، كارهاي او را تكميل كرد. سليمان قانوني پس از تسخير عراق و سلطه عثماني ها بر بغداد، منبري زيبا از آجر و پوششي از كاشي به مسجد صفوي تقديم كرد. شاه عباس صفوي، براي نخستين بار، ضريحي از فولاد برفراز قبرهاي امامان ساخت و حرم و روضه مطهره را تزيين كرد. در 1045 ق، شاه صفي نيز چهار مناره در گوشه هاي صحن ساخت كه اكنون هم پا برجاست.¹⁵
در عصر قاجار هم توجه خاصي به مشهد كاظمين شد، آقا محمد خان قاجار تعميرات و بازسازي هاي عمده اي در حرم انجام داد. او در 1211 ق دو گنبد آستان را، از پايين تا بالا، با طلاي ناب پوشانيد. ايوان رواق جنوبي را نيز طلا كاري كرد و كف حرم و صحن را با سنگ هاي مرمر فرش كرد. خانه هايي را در اطراف صحن خريداري كرد و صحن را توسعه داد.¹⁶
فتحعلي شاه قاجار در 1221 ق، داخل رواق ها را آينه كاري و كاشي كاري كرد و طلاهاي مناره ها را تجديد كرد. اين كار در 1229 ق به اتمام رسيد. بيست و شش سال بعد، معتمد الدوله منوچهر خان گرجي، از دولت مردان عصر قاجار، ايوان رواق جنوبي، شرقي و غربي را طلا كاري كرد. در 1282 ق شيخ العراقين، وكيل امير كبير، از ثلث ماترك ميراث وي تعميراتي در آستان انجام داد و به بازسازي و تذهيب ايوان ها و آينه كاري حرم و رواق ها و كاشي كاري صحن پرداخت. يك سال بعد، ناصر الدين شاه ضريحي از نقره بر دو مزار مطهر ساخت و آن را جاي گزين ضريح فولادي عصر صفوي كرد. برخي ديگر از دولت مردان دوره قاجار از جمله فرهاد ميرزا، فرزند عباس ميرزا، نيز در بازسازي و توسعه حرم نقش داشتند.¹⁷
امروزه، حرم و آستان كاظمين بيش از 14514 متر مربع مساحت دارد. طول آن 123 و عرض آن 115 متر است. حرم به صورت مستطيل ساخته شده و با فضاهاي اطراف در مجموع بيش از 26 هزار متر مربع است. در هر حال، بخش زيادي از حرم و آستان از بناهاي شاه اسماعيل صفوي است و براساس كتيبه اي سال 926 ق، تاريخ پايان بنا است.

1 ـ صندوق و ضريح
در دوران آل بويه، معزالدوله روي قبرهاي امامين كاظمين صندوقي از چوب ساج نصب كرد و اين صندوق در آتش سوزي سال 441 ق سوخت. ارسلان بساسيري، از حاكمان و اميران شيعي بغداد، در جريان بازسازي حرم دو صندوق جديد روي قبرها گذارد و در 629 ق، المستنصر آخرين خليفه عباسي يك صندوق زيبا بر قبر امام جواد نصب كرد. اين دو صندوق تا عصر سلطان اويس جلايري، يعني 769 ق، باقي بود و در آن سال به سبب فرسودگي و آسيب ديدگي، دو صندوق نو و زيبا با خاتم كاري زيبا جاي گزين آن ها شد.
شاه اسماعيل صفوي در قرن دهم هجري(926 ق) دو صندوق بسيار زيبا و خاتم كاري شده بر روي قبر دو امام نصب كرد. صندوق روي قبر امام جواد(عليه السلام)، كه امروزه هم چنان موجود است، از شاهكارهاي هنري آن عصر است و به لحاظ ريز نقش و پركار بودن آن، از همه صندوق هاي نصب شده بر قبرهاي عتبات زيباتر و جذاب تر است و شاهكار و زيبايي آن را تنها مي توان با چشم مسلح ديد. قسمت ها و تكه هاي بسيار ريز عاج، كه يك دهم ميلي متر است، در داخل چوب هاي صنعتي و آبنوس كار شده و گل هاي منبّت از عاج با شاخه هاي گل نيم ميلي متري از جلوه ها و شاهكارهاي هنر اسلامي و ايراني است كه همه هنرمندان را به حيرت واداشته است. اين صندوق 5/2 متر طول، 83/1 متر عرض و 5/1 متر ارتفاع دارد و مساحت آن بيش از 182000 سانتي متر مربع است.¹⁸
صندوق امروزين مزار مطهر امام موسي كاظم، كه از عصر صفوي هم چنان باقي مانده، و توسط استاد صنيع خاتم ترميم شده است. از لحاظ هنري و ريزكاري و پرنقشي به پاي صندوق قبر امام جواد(عليه السلام) نمي رسد. اين صندوق بيش از 152000 سانتي متر مربع مساحت دارد و از صندوق قبر امام جواد كوچك تر است. كتيبه هايي دارد كه در 1324 ق شمسي كاري شده است.¹⁹ ناصرالدين شاه آن صندوق ها را ديده و اظهار مي دارد كه با نقره تزيين شده است.²⁰
اما براي نخستين بار، معز الدوله ديلمي، در 336 ق ضريحي از چوب ساج برفراز دو قبر نصب كرد²¹ و در عصر شاه عباس، اين ضريح جاي خود را به يك ضريح فولادي داد.²²
در 1283 ق ناصر الدين شاه ضريحي از نقره براي قبر دو امام ساخت و روي ضريح فولادي نصب كرد.²³ حدود يك قرن بعد، در 1324 ق، بانو سلطان بيگم، دختر مشير الملك شيرازي، ضريحي ديگر از نقره ساخت و به جاي ضريح ناصر الدين شاه، كه فرسوده شده و نقره هاي آن از بين رفته بود، گذارد.²⁴ كه امروزه هم چنان موجود است و 250 هزار مثقال نقره در آن به كار رفته است. هجده پنجره دارد و كتيبه هايي در نوار بالاي آن قرار يافته كه با سوره هاي قرآن و اسماء الهي تزيين شده است.
اين ضريح هفت متر طول، پنج متر عرض و 5/3 متر ارتفاع دارد. درب ورودي ضريح وسط ضلع شرقي آن واقع شده و در فاصله بين دو صندوق قبر باز مي شود. روي در كنده كاري ها و قلم زني هاي بسيار عالي انجام شده است. بر گوشه هاي بالايي ضريح هشت گلدان بزرگ از فولاد حاوي آيه و حديث فراوان قرار دارد كه از آثار شاه سلطان حسين صفوي و باقي مانده ضريح فولادي عصر صفويه است.²⁵
گفتني است قبر شريف امام موسي بن جعفر در قسمت جنوبي و قبله ضريح و قبر امام جواد در قسمت شمالي داخل ضريح قرار دارد. قسمت غربي فاصله اندكي با ديوار دارد و قسمت شرقي داراي فضايي باز به عنوان محل اجتماع و زيارت زائران است.
ضريح مزبور در وسط روضه اي قرار دارد كه از چهار قسمت، رواق ها آن را احاطه كرده اند. اطراف اين روضه به طور كلي تا سقف آينه كاري شده و كتيبه هايي با خط ثلث روي كاشي هاي گرداگرد روضه نوشته شده و تاريخ 929 ق روي آن ديده مي شود. اين كتيبه ها از آثار عصر صفوي است. در داخل روضه قنديل بزرگي به سقف آويزان بوده است كه در آن نهايت ظرافت و هنر به كار رفته است. اين قنديل از تزيينات نفيس عصر معزالدوله ديلمي است و از طلاي ناب ساخته شده است. روي كتيبه هاي اطراف روضه مطهر، نام هاي شاه اسماعيل و فتحعلي شاه ديده مي شود.

2 ـ رواق ها
در چهار سمت روضه و ضريح مبارك، چهار رواق قرار دارد كه تمامي آن ها از پايين تا نيمه از سنگ و بقيه تا سقف آينه كاري شده است. طول اين رواق ها از شمال به جنوب چهل متر، مركب از هفت چشمه و عرض شرقي و غربي آن سي متر، مركب از پنج چشمه است كه در برخي از آن ها عالمان شيعه و محدثان دفن شده اند.
1 ـ رواق باب المراد: اين رواق به دستور ناصر الدين شاه قاجار آينه كاري شده و در قسمت شرقي قرار دارد. آن را رواق شرقي نيز مي گويند. رواق باب المراد در برابر ايوان شاه اسماعيل صفوي است و در آن شيخ مفيد و ابن قولويه، دو تن از محدثان و متكلمان شيعه، به خاك سپرده شده اند.
2 ـ رواق باب القريش: اين رواق در جنوب ضريح قرار دارد و به دستور سلطان محمد رشادخان مرمت و بازسازي شده است.
3 ـ رواق شمالي: در شمال ضريح مطهر واقع است.
4 ـ رواق غربي: اين رواق در برابر رواق شرقي است و به سبب دفن خواجه نصير طوسي در آن به رواق خواجه نصير نيز شهرت دارد.

3 ـ درهاي رواق ها
از اين چهار رواق شش در به روضه مطهر باز مي شود كه همه از طلا و نقره است، دو درب در كنار مقبره شيخ مفيد در رواق شرقي، دو درب از طرف رواق غربي و مقبره خواجه نصير طوسي، يك درب از رواق شمالي و يكي از رواق جنوبي. از اين شش در سه در به حرم امام كاظم و سه در نيز به حرم امام جواد(عليه السلام) اختصاص دارد. هريك از اين
درها از لحاظ هنري بسيار بديع و داراي كنده كاري هاي زيبا و نقش هاي مختلف و خط هاي عالي است. علاوه بر آن، اين رواق ها از طريق هشت درب، به صحن مرتبط مي شود. نخستين آن سمت رواق جنوبي واقع شده داخل چارچوب نقره اي است و در 1283 ق از سوي سيد ميرزا باباي اصطهباناتي اهداء شده است. خطوط كنده كاري شده روي آن به خط استاد ميرزا محمد علي طبيب شيرازي است. در حاشيه هر لنگه كتيبه اي مزين به آيه هاي سوره مباركه دهر و فجر به خط نستعليق كنده كاري شده است. روي اين در تاريخ 1284 ق، با حروف ابجد به شعر، هم چنين نام واقف آن حك شده است.²⁶
دومين درب در رواق جنوبي و حاوي كنده كاري ها و نقش هاي بسيار زيبا است. اين در را عماد الدوله، والي كرمانشاه، در 1285 ق وقف كرده است. روي آن نام كاتب، صنعت گر و واقف آن همراه با اسم هاي جلاله و امامان معصوم به خط ثلث ديده مي شود.
سوّمين درب نقره اي رواق جنوبي را حاج محمد علي افضل شوشتري وقف كرده است وروي آن تاريخ 1399 ق، كتيبه ها، خطوط زيباي نستعليق، آيه و شعر ديده مي شود.
درب چهارم در رواق شرقي از ايوان طلاي ناصري واقع شده و به باب المراد معروف است. واقف آن شاهزاده فرهاد ميرزا معتمدالدوله و سال نصب آن 1294 ق است. روي لنگه هاي در نام واقف، تاريخ وقف و نيز نام خطاط آن به چشم مي خورد.
پنجمين درب در رواق شرقي، مجاور قبر شيخ مفيد، قرار داد كه داراي كنده كاري ها و خطوط عالي است. واقف آن حاج محمد جواد تاجر و سال وقف آن 1314 ق است. آيه هاي قرآني و شعر فارسي زينت بخش اين در است.²⁷
ششمين و هفتمين درب در رواق غربي و در مجاورت قبر خواجه نصير طوسي قرار دارد. واقف آن نامعلوم ولي تاريخ وقف آن 1337 ق است. كتيبه هاي زيبا و مزين به آيه و حديث روي آن ديده مي شود.
درب هشتم در رواق شمالي قرار دارد كه حاج عبدالنبي تاجر كازروني در 1340ق وقف كرده است. روي آن آيه و شعرهاي كنده كاري شده، نام واقف، كاتب و هنرمند سازنده آن ثبت شده است.
در داخل حرم و مسجد آن، منبري بسيار زيبا و قديمي از آجرهاي تراشيده شده قرار دارد كه امروزه جايگاه سخنران و خطيب نماز است. روي آن تاريخ 956 قمري ديده مي شود كه نشان از قدمت پانصد ساله دارد. اين منبر را سلطان سليمان عثماني ساخته و به مسجد تقديم كرده است. تا 1340 ق اهل سنت در اين مسجد نماز مي گزاردند تا اين كه شيخ مهدي خالصي در آن جا به اقامه نماز جماعت پرداخت و از آن پس نماز جماعت توسط شيعيان برگزار شد. اين مسجد را شاه اسماعيل صفوي در 926 ق بنا كرده است.²⁸

4 ـ گنبد و مناره ها
برفراز حرم امامين كاظمين دو گنبد با پوشش طلا قرار يافته است. در قرن سوم هجري، نخستين بار، گنبدي برفراز آن دو قبر ساخته شد.²⁹ پس از آن در قرن چهارم، معز الدوله ديلمي گنبد و بقعه قبلي را خراب كرد و عمارت با شكوهي به جاي آن ساخت و گنبدي برفراز حرم برپا كرد. در زمان خلافت الظاهر به سبب آتش سوزي كه در كاظمين رخ داد گنبد نيز دچار آسيب شد و اين خليفه به بازسازي گنبد پرداخت.³⁰
در عصر ايلخانان مغول، سلطان اويس جلايري، گنبدي به گنبد باقي مانده از عصر آل بويه افزود و حرم كاظمين را دو گنبده كرد و شاه اسماعيل صفوي آن دو گنبد را كاشي كاري كرد.
شاه اسماعيل صفوي قبه هاي ياد شده را با خشت هاي طلا آراست³¹ و آقا محمدخان قاجار پوشش طلاي فرسوده آن را تجديد و مرمت كرد³² و از پايين تا بالا آن را طلا كرد. اين دو گنبد در دو متري هم واقع است و بر روي آن ها كتيبه و مقرنس ديده نمي شود. ارتفاع آن ها 5/14 متر و از پايين تا نوك 29 متر و مساحت قسمت پايين آن ها 29 متر است. تذهيب و تزيين محيط داخلي گنبد در دوران شاه اسماعيل انجام شده است. و آينه كاري داخل گنبد نيز از ميرزا شفيع صدر اعظم است.³³
اكنون مرقد مطهر دو امام، چهار مناره دارد. نخستين بار معز الدوله ديلمي يك مناره برفراز قبر آنان ساخت كه در يك آتش سوزي آسيب ديد و سپس توسط ارسلان بساسيري تجديد بنا شد.³⁴
مجد الملك براوستاني، وزير بركيارق، دو مناره ديگر براي حرم ساخت. اين مناره ها در دوران شاه صفي، جانشين شاه عباس، تجديد بنا و با كاشي هاي زيبا آراسته شد كه اكنون هم پا برجاست.³⁵ آقا محمد خان قاجار اين مناره ها را با خشت هاي طلا آراست³⁶ و تعداد آن ها را به چهار رساند. فتحعلي شاه نيز طلاهاي فرسوده آن ها را با طلاهاي جديد عوض كرد. پادشاهان عثماني از جمله سلطان سليم نيز در ساخت يك مناره و ترميم برخي از آن ها نقش داشتند و كتيبه هايي از خود برجاي گذاشته اند.
اين چهار مناره در چهار سمت حرم ساخته شده و داراي پنج متر ارتفاع و چهار متر محيط است. ارتفاع آن ها در زمان هاي پيشين حدود نُه متر بود كه به مرور از ارتفاع آن كاسته اند.³⁷

5 ـ صحن و ايوان ها
صحن كاظمين در زمره صحن هاي بزرگ عتبات است و به صحن نجف اشرف شباهت دارد و به لحاظ وسعت و مساحت بزرگ تر از آن است. طول صحن 370 و عرض آن 350 متر است و حرم مطهر در داخل اين صحن مستطيل شكل با طول 230 متر و عرض 150 متر قرار دارد.³⁸ براي نخستين بار عضدالدوله ديواري پيرامون حرم كشيد و در حقيقت صحني براي حرم ايجاد كرد. در آتش سوزي سال 441 ق، صحن نيز آسيب ديد و ارسلان بساسيري آن را تجديد كرد.³⁹ اين صحن دوباره در 569 ق براثر طغيان دجله خراب شد و خليفه الناصر لدين الله آن را بازسازي كرد و حجره هايي پيرامون آن ساخت و پس از چندي آن ها را به مدرسه هاي ديني تبديل كرد.⁴⁰ ارتفاع حجره هاي تحتاني شش متر و ارتفاع غرفه ها تا سطح صحن 5/11 متر است. همه آن ها در يك حلقه قرار دارد.
سلطان اويس جلايري ديوارهاي آن را با كاشي هاي زيبا تزيين كرده است. در دوره صفوي و قاجار نيز ديوارهاي صحن از نو كاشي كاري و تزيين شده است.
در دوره قاجار، محمد حسين خان قراگوزلوي همداني آن را توسعه داد.⁴¹ صحن كاظمين از سه طرف ساختمان ها و خانه ها را در احاطه خود دارد و تنها ضلع شمالي حرم به مسجد جامع صفوي وصل است و اين مسجد هم به ديوار صحن چسبيده است. در هريك از ضلع هاي سه گانه شرقي، غربي و جنوبي بيست باب حجره و يك ايوان مرتفع و مجلل ساخته شده است. ضلع شمالي آن ده باب حجره دارد. چهار جانب صحن را هفتاد حجره با كاشي هاي بسيار زيبا و ممتاز احاطه كرده است.⁴² اين حجره ها در زمان هاي پيشين مدرسه علميه و محل سكونت طلبه ها بود و اكنون قبرستان هاي خانوادگي است.
مجموع مساحت صحن، حرم و حاشيه هاي آن 26 هزار متر مربع است. صحن امروزي كاظمين كار معتمد الدوله فرهاد ميرزا، عموي ناصر الدين شاه، است. او بناي سابق را خراب و خانه هاي مجاور را خريداري كرد و به صحن افزود و ديوارهاي آن را بلندتر از گذشته ساخت. اين كار شش سال طول كشيد و صحني بسيار عظيم و عالي احداث شد.⁴³ صحن ياد شده را در عصر حاضر با سنگ هاي مرمر فرش كردند. اين صحن در دوره قاجار داراي هفت در بود كه اكنون هم موجود است. يك در نيز علامه شهرستاني به عنوان سمبل و نماد درهاي بهشت، كه در قرآن آمده است « لها ثمانية ابواب »،⁴⁴ به آن افزود:
1) باب القريش
2) باب القبله
3) باب المراد
4) باب صاحب الزمان
5) باب فرهاديه
6) باب آئينه
7) باب مسجد صفوي.⁴⁵
از ابتداي دوره قاجار اين صحن داراي سه درب اصلي بود زيرا مادام ديولافوا، كه از آن ديدن كرده، مي گويد: « سه درب اصلي آن در انتهاي صحن قرار دارد ».⁴⁶
در سرتاسر صحن تا ديوار مسجد صفوي كتيبه اي همانند كمربند قرار دارد. اين كتيبه به خط ثلث بر روي كاشي هاي لاجوردي به عرض نيم متر و شامل برخي از سوره هاي قرآن است از جمله سوره جمعه، فتح، دهر، الضحي، غاشيه، كه عنوان كتيبه نويس آن « كتبه تراب اقدام الزائرين نصر الله مشهدي خادم الروضة الرضوي 1298ق » در پايان نوشته ها به چشم مي خورد.⁴⁷
بر پيشاني غرفه ها و ايوان ها نيز كتيبه هايي به همين خط و شكل كشيده شده است. در آن ها نيز سوره هاي قرآن با تاريخ 1298 ق ديده مي شود و هريك از ايوان ها سوره اي خاص را در برمي گيرد. صحن دو عدد ساعت بزرگ و زيبا دارد كه يكي بر فراز ايوان داخلي سه درب جنوبي و ديگري بربالاي ايوان دروني سه درب شرقي استقرار يافته است. اين دو ساعت را شاهزاده اعتماد الدوله فرهاد ميرزا نصب كرد. او كف زمين صحن را سنگ فرش كرد و سرداب هاي آن را براي دفن مرده ها مهيا ساخت.⁴⁸
صحن مطهر داراي سه ايوان بزرگ و زيبا است؛ يكي روبه روي باب القبله، ديگري روبه روي باب المراد و سومي در برابر باب القريش واقع است و به ايوان جنوبي، ايوان شرقي و ايوان غربي شهرت دارد. دو ايوان كوچك در دو طرف باب الذهب قرار دارد كه مزين به كاشي هايي باخط كوفي است. ايوان هاي بزرگ مياني شانزده متر ارتفاع دارد.
طول دهنه هر ايوان چهار و عرض آن دو متر است. ايوان هاي تحتاني باسنگ سياه به ارتفاع يك متر پوشيده شده است. ايوان جنوبي در 1255 ق توسط معتمد الدوله منوچهر خان گرجي طلاكاري شده و بر بالاي آن نام دوازده امام ثبت است. ايوان شرقي نيز با اموال اميركبير طلاكاري شد.⁴⁹ اين ايوان ها امروزه نشان از هنر و معماري عصر قاجار دارد. هر سه ايوان بزرگ از لحاظ تذهيب ديوارها، سقف، مقرنس ها و آينه كاري ها و نقاشي هاي زيبا چشم نواز است. ايوان ناصري در 1285 ق با روكش طلا تزيين يافته است.⁵⁰ مادام ديولافوا زيبايي اين ايوان ها و صحن را همانند منظره دلپذير كاخ چهل ستون اصفهان توصيف مي كند.⁵¹
علاوه برايوان هاي سه گانه، ايواني از آثار عصر صفويه در ضلع شرقي رواق و برابر مقبره شيخ مفيد قرار دارد كه امروزه متروك مانده است و كتيبه اي به خط ثلث به نام شاه اسماعيل به تاريخ 926ق بر آن ديده مي شود. كاشي هاي بسيار معرق و گره سازي هاي زيبا با خط هاي سفيد و سياه اين ايوان را به لحاظ هنري از ديگر ايوان هاي عصر قاجار ممتاز مي سازد و كتيبه ديگري به خط كوفي در بالاي آن قرار دارد كه با خطي بسيار خوب و زيبا از كاشي هاي بريده مشكي شكل گرفته است.⁵² در زمان هاي پيشين، اين ايوان ورودي اصلي رواق شرقي بود.


پي نوشت ها:
1. دايرة المعارف تشيع، 1/107.
2. فيض، همان، 30.
3. حسيني الجلالي، مزارات اهل البيت و تاريخهما، 114.
4. دايرة المعارف تشيع، 1/107.
5. پيشين، 1/107 ـ 108؛ حسيني الجلالي، همان، 108.
6. فيض، همان 89.
7. موسوي الزنجاني، جوله في اماكن المقدسه، 109؛ حسيني الجلالي، همان، 115.
8. دايرة المعارف تشيع، همان، 1/108.
9. همان، 1/108.
10. حسيني جلالي، همان، 115؛ موسوي زنجاني، همان، 110.
11. مصاحب، دايرة المعارف فارسي، 2143.
12. موسوي الزنجاني، همان، 111.
13. دايرة المعارف تشيع، 1/110؛ فيض، همان، 121.
14. موسوي الزنجاني، همان، 112.
15. فيض، همان، 122.
16. دايرة المعارف تشيع، 1/109.
17. همان جا؛ موسوي الزنجاني، همان، 113.
18. عماد الدين حسين اصفهاني، تاريخ جغرافيايي كربلاي معلي و اماكن متبركه و عتبات عاليات، 118 ـ 120.
19. همان، 121.
20. ناصرالدين شاه، سفرنامه ناصرالدين شاه به عتبات، 97.
21. دايرة المعارف تشيع، 1/107.
22. فيض، همان، 122.
23. دايرة المعارف تشيع، 1/109.
24. ميلاني، همان، 133.
25. فيض، همان، 45، 46.
26. فيض، همان، 197.
27. فيض، همان، 203 ـ 208.
28. فيض، همان، 249، 250.
29. دايرة المعارف تشيع، 1/107.
30. حسيني جلالي، همان، 115.
31. فيض، همان، 237؛ سيف الدوله، سفرنامه سيف الدوله به مكه؛ 212.
32. ناصر الدين شاه، شهريار جاده ها، 96؛ ابوطالب خان، مسير طالبي، 400.
33. ناصرالدين شاه، همان، 97.
34. فيض، همان، 89.
35. فيض، همان، 122.
36. دايرة المعارف تشيع، 1/109.
37. فيض، همان، 240.
38. جعفر خليلي، همان، 85.
39. فيض، تاريخ كاظمين و بغداد، 89.
40. دايرة المعارف تشيع، 1/108.
41. سيف الدوله، همان، 213.
42. فخرالملك اردلان، از حريم تا حرم، 38؛ فيض، همان، 129 ـ 130.
43. فيض، همان، 126؛ دايرة المعارف تشيع، 109.
44. فيض، همان، 48، 127.
45. سديد السلطه كُبابي، سفرنامه سديد السلطنه، التوفيق في الطريق، تصحيح احمد اقتداري، 240.
46. مادام ديولافوا، سفرنامه مادام ديولافوا، 569.
47. فيض، همان، 131 ـ 132.
48. فيض، همان، 127.
49. دايرة المعارف تشيع، 109.
50. فيض، همان، 40 ـ 41.
51. مادام ديولافوا، همان، 571.
52. فيض، همان جا.

منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان