بقعه و آستان عسكريين، امام هادي و امام حسن عسكري سلام الله عليهما، شهر تاريخي سامراء را در تاريخ به عنوان شهر مذهبي ثبت كرده است. تلاش و همت قابل تقدير و تحسين خليفه ها و حكم رانان دوره هاي اسلامي و بزرگ مردان ديني و سياسي براي احيا و توسعه حرم مطهر، آن شهر را زنده نگه داشته است.
امام هادي(عليه السلام) علي بن محمد بن علي بن موسي الرضا در دوم رجب 214 در قريه ابواء نزديك مدينه به دنيا آمد و در عصر متوكل، براساس اجبار او، در 243 ق از مدينه رهسپار سامراء شد. زيرا شنيده بود كه در مدينه پيروان و طرف داراني يافته و او را امام مي دانند.¹ آن حضرت در مسير راه خود ابتدا وارد بغداد شد و مورد استقبال فراوان قرار گرفت و آن گاه به سامراء رفت. ايشان در طول دوران امامت تحت نظر متوكل و سپس مستعين و معتز قرار داشت. بيست سال و نه ماه در سامراء اقامت كرد و سرانجام، در روز چهارشنبه 26 جمادي الآخر 254 در منزل خود، كوي معروف به « شارع ابواحمد »، از دنيا رفت. تشييع جنازه ايشان با شكوه فراوان و گريه و شيون دوست دارانش برگزار شد و او را به منزل خود بازگردانده در همان خانه شان به خاك سپردند.² اين خانه را امام هادي از فرزند يك نصراني خريده بود و بسيار بزرگ و وسيع بود و ظاهراً تمامي صحن شريف امروزي را در برمي گرفت.
براساس منابع، پيكر آن بزرگوار را وسط حياط خانه اش دفن كردند و چندي بعد فرزندش، حسن بن علي ملقب به عسكري(ف 260 ق) را در كنار قبر او به خاك سپردند.³
اين خانه در حلقه پادگان هاي نظامي قرار داشت و زائران و دوست داران آن دو بزرگوار از پنجره اي كه به سمت خيابان باز شده بود آنان را زيارت مي كردند و در مسجد مقابل، كه اكنون رواق پشت سر مطهر است، نماز زيارت مي خواندند.⁴ توليت، حفظ و نگه داري اين مكان در دست شيعيان بود. امام حسن(عليه السلام) خادمي داشت كه در اين خانه ساكن بود و هرگاه قسمتي از آن خراب مي شد آن را ترميم مي كرد. اين امر تا 328 ق، پايان عصر غيبت صغري، ادامه داشت.⁵ اين شايد نخستين بنايي باشد كه بر فراز قبر آن بزرگواران قرار داشت. اما بناي مرقد توسط ناصر الدوله حمداني شيعي، برادر سيف الدوله، براي قبر اين دو بزرگوار ساخته شد. او در 333 ق، اطراف سامراء را ديوار كشيد.⁶ قبه اي براي حرم بناكرد و روي صندوق قبر پوشش قيمتي قرار داد و خانه هايي را در اطراف حرم براي زائران ساخت.
از ديگر پادشاهان آل بويه كه در اين راه منشأ اثر شده اند مي توان معزالدوله را نام برد. او در 337ق گنبد و صحني براي حرم ساخت و حوض و سردابي در آن تعبيه كرد و ضريحي از چوب پيرامون قبر برافراشت.⁷ اين سومين عمارتي بود كه برپا مي شد.
عضد الدوله ديلمي، اقدام هاي زيادي در بازسازي و توسعه حرم امامان شيعه انجام داد و ما در فصل هاي پيشين به كارهاي او در خصوص حرم امام حسين(عليه السلام) و امام علي(عليه السلام) اشاره كرديم. وي در تزيين و تجهيز حرم عسكريين نيز تلاش هاي بسزايي كرد. در 368ق حرم را با ساج تزيين نمود و ضريح را با پارچه ديبا پوشانيد، رواق و صحن را بازسازي كرد و پيرامون صحن را نيز ديوار كشيد. از ديگر كارهاي او بازسازي گنبد و ضريح مرقد بود⁸ كه عمده اين كار را با طرح و نقشه هاي جديدي به اجرا درآورد. اين كار پنج سال طول كشيد و ساختار اصلي آن هم چنان موجود است.
از ديگر كساني كه به بازسازي و تعمير مقبره ها اقدام كردند مي توان ارسلان بساسيري را نام برد. وي پس از آن كه بغداد را تصرف كرد، در 445 ق تعميراتي بر حرم انجام داد ؛ بنايي از گچ و آجر برمرقد ساخت و دو ضريح از چوب ساج بر قبر دو امام همام نصب⁹ و اطرافش را با طلا تزيين كرد. اين بنا تا 640 ق باقي بود ولي آن دو ضريحي كه بساسيري ساخته بود در آتش سوخت و همان سال دو ضريح زيباي ديگري توسط ابن طاووس جاي گزين آن شد.¹⁰
سلطان بركيارق بن ملك شاه، از پادشاهان سلجوقي، نيز به تعمير و بازسازي حرم همت گماشت. وزير شيعي او، مجد الملك قمي براوستاني، در 495 ق باني اين كار شد. او كف حرم را سنگ فرش و رواق ها را تعمير كرد و حجره هايي در صحن ساخت. درهاي نفيسي با چوب هاي گران بها در آن تعبيه كرد¹¹ و اطراف حرم را ديوار كشيد. اين كار در دوران خلافت مقتدي بالله عباسي انجام گرفت.
در 606 ق حرم عسكريين دچار آتش سوزي شد و بخش هايي از آن آسيب ديد. خليفه الناصر لدين الله در ميان خلفاي عباسي تنها خليفه اي است كه نسبت به شيعه و پيشوايان عسكريين محبت و ارادت ميورزيد. وي در 606 ق، پس از آتش سوزي، تعميراتي بر آستان سامراء انجام داد، از جمله براي سرداب غيبت دري بسيار قيمتي، زيبا و منقوش نصب كرد كه تا كنون پابرجاست.¹² او با نصب اين در اجازه نداد كسي از خاك حوض سرداب به عنوان تبرك برگيرد. سپس اسامي دوازده امام شيعه را اطراف حوض حك كرد.¹³
در 640 ق بقعه شريف، براي بار دوم، آتش گرفت. اين حريق بر اثر سقوط يك شمع بزرگ، كه حرم را روشن مي كرد، رخ داد. در اين واقعه ضريحي كه ارسلان بساسيري ساخته بود در آتش سوخت. پس از آن المستنصر بالله، آخرين خليفه عباسي، به بازسازي حرم عسكريين، به ويژه ضريح ياد شده، پرداخت. اين كار تحت اشراف احمد بن طاووس، از عالمان بزرگ و محدثان شيعه(ف 732 ق) انجام پذيرفت.¹⁴ خليفه مسجد و مدرسه هاي زيادي را در سامراء بنا كرد و حوزه علميه تشيع را در قرن هفتم رونق بخشيد. اين تلاش ها نيز با همت وزير شيعي او مزيد الدين ابن علقمي صورت گرفت.¹⁵
در عصر ايلخانان مغول، شيخ حسن ايلكاني، مؤسس سلسله شيعي جلايريان، در 740ق تعميرات گسترده اي در آستان عسكريين انجام داد. او گنبد و مناره هايي براي حرم ساخت و درِ رواق ها را بازسازي و ضريح را تزيين كرد.¹⁶
شاه اسماعيل حرم و رواق ها را با فرش هاي ابريشمي فرش و قنديل هاي طلا و نقره به حرم تقديم كرد و پس از انجام تعميراتي در آستان، براي خادمان حرم حقوق و مستمري تعيين كرد.¹⁷ شاه سلطان حسين در 1106 ق حرم مطهر را بازسازي كرد و چهار صندوق براي مرقد دو امام، هم چنين نرجس خاتون و حكيمه خاتون قرار داد و ضريح زيبايي از فولاد ساخت و درهايي نفيس به سامراء فرستاد و زمين حرم را سنگ فرش كرد.¹⁸
نادرشاه در 1156 ق، تعميراتي برحرم انجام داد و همسرش رضيه بيگم، دختر سلطان حسين صفوي، كاشي كاري هاي گنبد و صحن را بازسازي كرد.¹⁹
در آغاز قرن سيزدهم، احمد خان دنبلي، حاكم آذربايجان، مستوفي الممالك را مأمور بازسازي آستان عسكريين كرد. در اين عمليات، تغييرات اساسي و كامل در حرم و سرداب انجام²⁰ و يكي از درهاي حرم عوض شد. در كتيبه اي برجاي مانده از اين تعميرات نام ميرزا محمد رفيع ديده مي شود.²¹ اين تعميرات به سبب كشته شدن احمد خان دنبلي ناتمام ماند و فرزندش، حسينقلي خان دنبلي، 25 سال بعد آن را دنبال كرد. او كاشي هاي گنبد را بازسازي نمود و براي زائران حمام، كاروان سرا و مسجد احداث كرد. علامه ميرزا محمد سلماسي و فرزندش شيخ زين العابدين بر اجراي اين تعميرات و بازسازي نظارت داشتند.²² حسينقلي خان بر روي مزار نرگس خاتون و حكيم خاتون نيز ضريحي تعبيه كرد.²³
در عصر قاجار، توسعه و بازسازي حرمين ادامه يافت. براساس وصيت اميركبير، شيخ عبدالحسين تهراني، معروف به شيخ العراقين، تعميرات كامل و همه جانبه اي را با ثلث اموال امير كبير برحرم انجام داد كه عبارت بود از : طلا كاري گنبدهاي منور، تعمير صحن و ايوان، تعبيه سنگ هاي مرمر سبز در ديوارهاي رواق ها و حرم، ترميم بخش هايي از ديوارهاي صحن و كاشي كاري آن ها.²⁴ اين كار در 1285 ق پايان يافت. در دوران حضور ميرزاي شيرازي، كه حوزه علميه سامراء رونق فراواني يافت،²⁵ كارهايي در تزيين و بازسازي حرم انجام شد ؛ سنگ فرش كردن صحن، آينه كاري برخي رواق ها و حرم، نصب ساعت بزرگ برسر در بزرگ ورودي، تهيه پرده هاي قيمتي و نفيس براي درهاي حرم و رواق ها، ساخت مدرسه اي جهت سكونت و تحصيل طلبه هاي علوم ديني و ساير كارهاي عمراني ديگر حاصل آن دوره است.²⁶ اين تعميرات در زمان آيت الله محمد تقي شيرازي نيز ادامه يافت و تكميل شد.
در 1355 ق آستان مقدس مورد دست برد عده اي قرار گرفت و قنديل هاي طلا و نقره به سرقت رفت. اندكي از طلاي گنبد را نيز كندند و با خود بردند. در اين هنگام يكي از نيكوكاران ايراني به نام حاج علي اصفهاني كهربايي به جبران خسارت وارده بر آمد. او ضريحي از نقره روي قبرهاي مطهر گذاشت. هر دو مناره حرم را طلاكاري كرد و خانه هاي اطراف صحن را خريد و آن را توسعه داد.²⁷ بيشتر هزينه هاي اين كار را خودِ او از هزينه شخصي اش پرداخت. در دهه هاي اخير حرم مطهر توسعه فراواني يافته و در آن تعميرهاي زيادي انجام گرفته است.

1 ـ صندوق و ضريح
چنان كه در صفحه هاي پيشين اشاره شد، صندوق هايي از چوب ساج روي مزار دو امام همام نصب گرديد كه بعدها در آتش سوزي سال 640 ق در آتش سوخت و پس از آن، قبر را با كاشي و گچ پوشاندند. در اواخر قرن چهاردهم هجري، صندوقي نفيس و خاتم كاري شده بر روي قبرهاي امام هادي و عسكري نصب شد.²⁸ اين اثر از كارهاي استاد محمد صنيع خاتم، از هنرمندان اصفهاني، بود.
در قرن چهارم، معزالدوله ديلمي ضريحي از چوب بر روي اين صندوق ها تعبيه كرد كه در دوره هاي بعد بازسازي و مرمت شد. چندي بعد، در عصر صفوي، اين ضريح چوبي در آتش سوخت و از بين رفت و از آن به بعد، يك ضريح فولادي، كه به دستور سلطان حسين صفوي در 1116 ق ساخته شده بود، جاي گزين آن گرديد و برفراز چهار قبر نصب شد. چنان كه مي دانيم، در داخل اين ضريح و روضه منوره، غير از دو امام بزرگوار، نرجس خاتون، مادر حضرت مهدي، و حكيمه خاتون، دختر امام جواد(عليه السلام) و عمه امام عسكري، دفن شده اند. قبر حليمه يا حكيمه خاتون در پايين پاي دو امام بزرگوار قرار دارد.²⁹
امام هادي(عليه السلام) در قسمت قبله، ضلع جنوبي و امام عسكري پشت سر ايشان، برابر ضلع شمالي ضريح كنوني، دفن شده اند.³⁰ ضريحي كه به دستور سلطان حسين ساخته شده بود تا دوران فتحعلي شاه قاجار باقي بود تا اين كه وي ضريحي از نقره با پايه اي چوبي به جاي آن نصب كرد.³¹
در 1360 ق اسماعيليان هند براي مرقد امام حسين(عليه السلام) ضريحي از نقره ساختند و ضريح قبلي را، كه ناصر الدين شاه ساخته بود، تعمير كردند و به سامراء بردند.
در 1375 ق / 1335 ش، هنرمندان اصفهاني ضريح بسيار زيبايي از طلا و نقره ساختند كه استاد محمد صنيع خاتم از جمله آن هنرمندان بود. اين ضريح روي چهار قبر مطهر نصب شد³² و امروزه، هم چنان بر روي آن قبرها قرار دارد. طول اين ضريح 5/3 و عرض شش گوشه آن 26 متر است. اطراف آن داراي هفده دهنه شبكه و دو درِ ورودي از طلا و نقره براي راه يابي به داخل است. روي ضريح شش گلدان طلا و ميان آن ها تاج هاي طلا قرار دارد. در گوشه هاي بالاي ضريح اسماء الهي نوشته شده و حاوي سه رديف كتيبه است؛ يك رديف شعرهاي شاعر معاصر اصفهاني، محمد حسين صغير، در مدح امامان است. رديف دوم شامل احاديثي در فضيلت هاي اهل بيت است و رديف ديگر سوره هل اتي را به خط استاد حبيب الله فضائلي، از خوشنويسان مشهور اصفهان، در خود دارد كه در دوره حاضر نوشته شده است.³³


پي نوشت ها:
1. ابن خلكان، وفيات الاعيان و انباء ابناء الزمان، 2/435.
2. يعقوبي، تاريخ يعقوبي، ترجمه عبدالمحمد آيتي، 1/513، 535 ـ 536.
3. امام حسن بن علي الهادي ملقب به عسكري در هشتم ربيع الثاني 232 ق در مدينه به دنيا آمد و همراه پدربزرگوارش در سن ده سالگي به سامراء مهاجرت كرد. چون ايشان را در تحت الحفظ نگه داشتند به عسكري معروف شد(ابن خلكان، همان، 1/373).
4. مصلح الدين مهدوي، تاريخچه شهر سامرا، 27 ـ 28.
5. صحتي سردرودي، سيماي سامرا، سيناي سه موسي، 75 ـ 76.
6. موسوي الزنجاني، جوله في اماكن المقدسه، 125.
7. ميلاني، عتبات عاليات عراق، 176 ـ 176 ؛ مصلح الدين مهدوي، همان 28.
8. موسوي الزنجاني، همان، 126 ؛ مصلح الدين مهدوي، همان، 30.
9. دايرة المعارف تشيع، 1/93 ؛ مهدوي، همان، 30.
10. حسيني الجلالي، مزارات اهل البيت و تاريخهما، 139 ـ 140.
11. دايرة المعارف تشيع، 1/93، مهدوي، همان، 32.
12. دايرة المعارف تشيع، همان جا ؛ حسيني الجلالي، همان، 141.
13. موسوي الزنجاني، همان، 126.
14. دايرة المعارف تشيع، 93 ؛ صحتي سردرودي، همان، 79.
15. مهدوي، همان، 35 ؛ صحتي سردرودي، همان، 79 ـ 80.
16. دايرة المعارف تشيع، 93 ؛ موسوي الزنجاني، همان، 126.
17. دايرة المعارف تشيع، 93.
18. مهدوي، همان، 37.
19. صحتي سردرودي، همان، 81.
20. موسوي الزنجاني، همان، 126.
21. مهدوي، همان، 38.
22. پيشين، 39. او دو قبر براي احمد خان دنبلي و پدرش در رواق امامان قرار داد.
23. همان، 40.
24. صحتي سردرودي، همان، 82 ؛ موسوي الزنجاني، همان، 126.
25. حسن الامين، الاعيان الشيعه، 1/367.
26. مهدوي، همان، 41 ـ 40.
27. صحتي سردرودي، همان، 84 ؛ حسيني الجلالي، همان، 140.
28. دايرة المعارف تشيع، 94.
29. اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 100 ؛ ميلاني، عتبات عاليات عراق، 186.
30. زماني، سرزمين خاطره ها، 38، 39.
31. مهدوي، تاريخچه سامراء و آستان عسكريين، 43.
32. دايرة المعارف تشيع، 94.
33. مهدوي، همان، 44.

منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان