در داخل صحن دو امام، ضلع شمال غربي و پانزده متري بقعه و حرم مطهر، مقامي است كه امروزه به سرداب غيبت معروف است. سرداب به زيرزميني گويند كه در خانه ها ساخته مي شد تا ساكنان را از گرماي بيش از حد تابستان در امان دارد و اهل خانه ساعتي از روزهاي گرم تابستان را در آن جا مي گذرانيدند. در منزل امام هادي(عليه السلام) سردابي بود كه ايشان و فرزند بزرگوارش، امام عسكري(عليه السلام)، و نوه گران قدرش، حضرت بقية الله اعظم، چند صباحي را در آن زيسته و به عبادت پروردگار مشغول بودند. به هنگام رحلت امام عسكري(عليه السلام) فرزندش از ديده ها غايب شد.
بعدها مردم عوام و بسياري از جاهلان پيرامون اين واقعه داستان ها ساختند و چنين گفتند كه حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) پس از ورود به چاه داخل سرداب ناپديد شده است. براساس اين اعتقاد، زائران شيعه در داخل سرداب، از حوضي كه محل وضوي امام هادي و عسكري(عليه السلام) بود، به عنوان تبرك خاك برمي داشتند كه كم كم اين مكان به بئر غيبت يا چاه غيبت معروف شد. در اين جا ضروري است اشاره شود كه در هيچ يك از متن هاي معتبر شيعي به اين مكان با عنوان « چاه غيبت » يا « محل غيبت حضرت مهدي » اشاره نشده است و بسياري از بزرگان شيعه نيز به انكار آن پرداخته اند. مرحوم محدث نوري، صاحب المستدرك، علت پيدايش « سرداب غيبت » را چنين شرح مي دهد: « عده اي از خادمان اين مكان براي كسب منافع مادي و دنيوي خود چنين خرافه اي را رواج داده، آن را چاه غيبت معرفي كرده اند و از آن محل خاكي براي تبرك در مقابل دريافت پول به زائران مي دادند. مرحوم شيخ العراقين، از علماي عالي قدر شيعه، براي جلوگيري از اين اقدام ناصواب، چاه مذكور را پر كرده و درب آن را محكم بست. اما بعدها، خادمان دوباره آن را گشوده و تا به امروز با اين ترفند به گرفتن پول از زائران مي پردازند ». مرحوم شيخ عباس قمي گويد: « اين خرافه را علماي اهل سنت به شيعه نسبت مي دهند و مي گويند شيعه معتقد است مهدي آن ها در اين چاه غايب شده و در آن جا باقي است تا هرگاه خداوند بخواهد بيرون آيد و جهان را پر از عدل و داد كند ». ياقوت حموي، از تاريخ نويسان اهل سنت، در بيان سامراء گويد: « وبها السرداب المعروف في جامعها الذي زعم الشيعه ان مهديهم يخرج منه... ». [ در سامراء سرداب معروفي، در مسجد آن شهر، وجود دارد كه شيعه مي پندارند مهدي آنان از اين سرداب ظهور خواهد كرد ]. چنان كه مي دانيم، همه منابعي شيعي محل ظهور حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) را مكه ذكر كرده اند. در هر حال، رواج اين اعتقاد نه تنها موجب تمسخر و وهن شيعه مي شود بلكه عده اي از معاندان و منكران، وجود مبارك حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) آن را بهانه مي كنند تا اصل مهدويت را انكار كرده آن را ساخته و پرداخته شيعه و از خرافات آنان بدانند. به هر روي، زائران فهيم و ارادتمند اهل بيت بايد از هر گونه اقدامي كه موجب وهن و تمسخر شيعه و سوء استفاده دشمنان شود، خودداري كنند. سيد محسن الامين، از علماي بزرگ شيعه، معتقد است كه اين توهمي فاسد براي برخي است كه مي پندارند حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) در اين سرداب است، جز اين نيست كه تبرك به اين مكان تنها براي تبرك به آثار صالحين است زيرا سه تن از امامان شيعه در اين مكان زندگي مي كرده اند.
به هرحال، سرداب غيبت كه تنها مي توان گفت زيرزمين خانه مسكوني امام عسكري و محلّ زندگي و سپس غيبت امام عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف) بوده است امروزه در داخل صحن، به صورت مستقل با بقعه و گنبد كاشي كاري، وجود دارد. داخل آن شامل يك غرفه شش ضلعي و يك غرفه مستطيلي كوچك و يك غرفه مستطيلي بزرگ است كه به مصلاي مردان و زنان شهرت دارد و از طريق يك راهروي بلند و باريك به هم وصل مي شود. در داخل اين غرفه پلكاني با بيست پله قرار دارد كه از آن به داخل سرداب راه است. ديوارهاي داخل سرداب و سقف آن آينه و كاشي كاري است و نوشته اي به خط كوفي روي يك نوار چوبي در طول ديوارهاي سه گانه قرار دارد.
بر سرداب غيبت درِ قديمي و كهن نصب شده كه تاريخ آن به سال 606 ق برمي گردد. اين در را الناصر لدين الله عباسي ساخته است و جلوه اي عالي از هنر قرن هفتم است. درب دو لنگه دارد و به صورت مشبك است و حجره غيبت را از مصلاي مردان جدا مي كند. روي آن كتيبه اي به خط نسخ است كه حكايت از نحوه و زمان ساخت اين در دارد و نام سعد بن حسين بن سعد، با تاريخ 617 ق، ديده مي شود. اين در را
« باب الغيبت » مي نامند و پشت آن اتاق كوچكي به طول دو و عرض 5/1 متر وجود دارد كه به محل غيبت امام عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف) مشهور است وچاه معروف به « چاه غيبت » نيز در گوشه همين اتاق است. امروزه درِ ياد شده بسته است و كسي نمي تواند از آن وارد شود. داخل آن با كاشي هاي هفت رنگ تزيين شده است. كاشي كاري آن را شيخ محمد به دستور ناصر الدين شاه انجام داده و كتيبه اي هم به يادگار گذاشته است.
سرداب صحني به طول شصت و عرض بيست متر با ايوان و شبستان دارد. در گذشته، راه سرداب از پشت سر نزديك قبر نرجس خاتون بود تا اين كه احمد خان دنبلي سرداب را به صورت جداگانه ساخت و صحن وايوان براي آن قرار داد. سرداب به وسيله دري به شبستان وصل مي شود كه به سرمايه سهم الملك عراقي اراكي نقره كاري شده است. روي سرداب مسجدي وجود دارد كه به مسجد صاحب مشهور است. اين مسجد را هم حسينقلي خان دنبلي ساخته است. برفراز مقام غيبت يا سرداب گنبدي كاشي كاري شده قرار دارد. بناي آن در 1202 ق توسط احمد خان دنبلي ساخته شده و كاشي كاري آن از كارهاي محمد علي ميرزا، حاكم كرمانشاهان، است.

منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان