از دير باز به سبب فضيلت شهر نجف اشرف مكان مقدس و اميد به شفاعت و نجات از عذاب و سختي هاي روز حشر، بسياري از سادات، عالمان، انديشمندان و رجال سياسي وصيت مي كردند كه در كنار مرقد مطهر امام علي(عليه السلام) و يا وادي السلام دفن شوند. برخي از به خاك سپرده شده ها در اين مكان مقدس عبارت اند از:

شيخ طوسي(385 ق ـ 460 ق)
اين آستان كنار باب الطوسي حرم مطهر و در « شارع الطوسي » قرار دارد. اين جا سكونت گاه شيخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسي بود كه در سال هاي 448 ق تا 460ق، يعني به هنگام هجرتش به نجف، ساخت و در آن جا مي زيست. او پيش از آن در بغداد اقامت داشت و از محضر شيخ مفيد و سيد مرتضي بهره مي برد. و پس از وفات سيد مرتضي به مرجعيت شيعه رسيد. شيخ طوسي وصيت كرد كه از اين مكان به عنوان مسجد استفاده كنند و خود او را نيز، پس از مرگ، در آن جا به خاك بسپارند. در عصر شاه عباس ساختمان اين آستان به همت شيخ بهايي از نو برپا شد. در 1298 ق نيز سيد حسين نوه سيد مهدي بحر العلوم بناي فرسوده آن را از نو ساخت. قسمت شرقي آستان در 1369 ق به هنگام احداث فلكه اطراف صحن تخريب شد كه باقي مانده آن بنا هم چنان هست و گنبدي به رنگ سبز دارد.¹ شيخ طوسي تاليف فراواني در علم هاي گوناگون اسلامي از خود برجاي گذاشته است. نقش او در توسعه و رونق حوزه علميه در نجف بر همگان روشن است.²

علامه حلّي(647 ق ـ 726 ق)
حسن بن يوسف بن مطهر حلي، از عالمان بزرگ قرن هفتم هجري، در حجره اي ميان ايوان طلاي صحن مرقد امام علي(عليه السلام) به خاك سپرده شده است. هنگام ورود به داخل رواق مقدس، قبر او در سمت راست به چشم مي خورد. علامه حلي، بيش از صد جلد كتاب در فقه، اصول و ساير علم ها تأليف كرد. شيعه شدن سلطان محمد خدابنده، از ايلخانان مغول، به سبب زحمت و تلاش هاي اوست.³

ابن طاووس(589 ـ 664ق)
رضي الدين علي بن موسي مشهور به ابن طاووس، از عالمان و محدثان شيعي بود و تأليف مشهور اللهوف علي قتلي الطفوف از اوست. جنازه او را پس از فوت به نجف آوردند و در جوار امام علي(عليه السلام) به خاك سپردند.⁴

مقدس اردبيلي(1249ق ـ 1350ق)
احمد بن محمد اردبيلي از عالمان قرن دهم هجري است كه در 993 ق وفات يافت و در ايوان حرم امام علي(عليه السلام) داخل اتاقي در كنار مناره جنوبي دفن شد.⁵ به هنگام ورود به داخل رواق، قبر مقدس اردبيلي در سمت چپ ديده مي شود.

شيخ محمد حسن صاحب جواهر(ت1200ق)
محله عماره محل دفن يكي از بزرگ ترين و معروف ترين فقيهان شيعه معاصر، يعني صاحب جواهر است كه اثر بزرگ فقهي جواهر الكلام از اوست. آستان او ساختمان مجلل با گنبد بزرگ كاشي كاري شده است و در كنار آن مسجد صاحب جواهر ديده مي شود.⁶

سيد محمدمهدي بحرالعلوم(1155 ق ـ 1212 ق)
آرامگاه سيد محمدمهدي طباطبايي، معروف به بحرالعلوم، و فرزندان او كنار آستان شيخ طوسي قرار دارد. در حال حاضر اين آستان داراي گنبد و عمارت بسيار زيبا و كاشي كاري شده است كه در اواخر قرن چهاردهم ساخته شده است.⁷
علامه بحرالعلوم علاوه بر كارهاي علمي، به ويژه تعيين ميقات هاي احرام و حدود مني و عرفات، اقدام زيادي در عمران و آباداني مرقد مطهر انجام داد.⁸

شيخ مرتضي انصاري(1214ق ـ 1281 ق)
شيخ مرتضي انصاري دزفولي مرجع بزرگ شيعه و شاگرد صاحب جواهر در 1281ق در نجف از دنيا رفت و در دالان باب القبلة در سمت جنوبي صحن مطهر به خاك سپرده شد.⁹

ملا احمد نراقي(1185 ق ـ 1245 ق)
ملا احمد نراقي فرزند مهدي، از مراجع شيعه در ابتداي عصر قاجار و استاد شيخ مرتضي بود. او در 1245 ق در نراق از دنيا رفت و در نجف دفن شد. ملا احمد را در صحن مطهر، نزديك ايوان بزرگي كه در ضلع شمالي حرم واقع است، كنار پدرش به خاك سپردند. وي داراي آثار زيادي از جمله معراج السعادة است.¹⁰

ميرزاي شيرازي(1230 ق ـ 1312ق)
سيد محمد حسن فرزند ميرزا محمود، شاگرد شيخ مرتضي انصاري، مرجع تقليد شيعه و صاحب فتواي معروف تحريم تنباكو است. وي در 1312 ق در سامراء از دنيا رفت و در مجاورت صحن مطهر امام علي(عليه السلام) در مدرسه اي بيرون از صحن مطهر، قسمت شرقي باب طوسي دفن شد.¹¹

ميرزا حسين نوري(1254 ق ـ 1320 ق)
وي از شاگردان ميرزاي شيرازي و شيخ مرتضي انصاري و صاحب تأليف معروف مستدرك الوسايل است كه در 1320 ق وفات يافت. قبر او در صحن امام، در سومين ايوان شرقي باب القبله، واقع است.

سيد اسدالله شفتي(ف1265ق)
فرزند محمد باقر شفتي و از عالمان بزرگ اصفهان و شاگرد صاحب جواهر است كه در 1290 ق به هنگام سفر به عتبات، در كرند از دنيا رفت. بدن او را به نجف انتقال دادند و در صحن امام، در اولين مقبره شرقي باب القبله، به خاك سپردند.¹²

شيخ عباس قمي(ف1359)
شيخ عباس محدث قمي، صاحب كتاب هاي مشهور مفاتيح الجنانو منتهي الآمال و از شاگردان ميرزا حسين نوري است. وفات او در 1359 ق اتفاق افتاد و در صحن مطهر امام، در سومين ايوان شرقي باب القبله، كنار ميرزا حسين نوري دفن شد.

علامه نائيني(ف 1355ق)
ميرزا محمد حسين نائيني در 1355 ق در نجف وفات يافت و در صحن، در پنجمين مقبره جنوبي درب بازار، به خاك سپرده شد.¹³ وي عالم و مرجع شيعه و شاگرد ميرزاي شيرازي بود و در جريان انقلاب مشروطيت از انديشمندان و متفكران سياسي معاصر به شمار مي رفت كه هدايت فكري و عملي انقلاب مشروطه را تا پيروزي آن، همراه آخوند خراساني، بر عهده داشت. كتاب تنزيه الامه و تنبيه الملهوي حاوي انديشه هاي سياسي او درباره مشروطيت است.

سيد ابوالحسن اصفهاني(1284 ق ـ 1365 ق)
سيد ابوالحسن اصفهاني از مراجع بزرگ شيعه و از شاگردان سيد محمد باقر درچه اي و آخوند كاشي است. او در 1365 ق فوت كرد و در درگاه ورودي دروازه شرقي صحن مطهر دفن شد.¹⁴

شيخ محمد حسين كمپاني(1296 ق ـ 1361 ق)
شيخ محمد حسين فرزند حاج محمد حسن اصفهاني، معروف به كمپاني، در 1361ق از دنيا رفت و در ايوان حرم در اطاق كوچكي، بين مناره شمالي و مقبره علامه حلي، به خاك سپرده شد. كمپاني داراي تأليفات بسيار در فقه و اصول و شاگرد آخوند خراساني بود.

شيخ جعفر تستري(1230ق ـ 1303ق)
شيخ جعفر شوشتري يا تستري در 1302 ق از دنيا رفت. قبر او، پشت ساختمان حرم در راهروي سرپوشيده، در اولين حجره سمت راست قرار دارد. شوشتري شاگرد صاحب جواهر و از رجال شناسان معاصر بود و تاليف او درباره رجال شهرت فراواني دارد.¹⁵

آخوند خراساني(1255ق ـ 1329ق)
شيخ محمد كاظم خراساني مشهور به آخوند خراساني عالم معاصر از شاگردان شيخ مرتضي انصاري و ميرزاي شيرازي است. او تأليف گران قدر و مشهوري با عنوان كفاية الاصول دارد كه امروزه متن درسي حوزه هاي علميه است و فرزندان او به همين سبب فاميل كفايي را برگزيده اند. آخوند خراساني از رهبران مذهبي و فكري مشروطيت در نجف اشرف بود و همراه علامه نائيني به حمايت از مشروطيت در ايران مي پرداخت. وي در 1329 ق وفات يافت در راهروي ورودي صحن مطهر از سمت شرق در مقبره جنوبي آن به خاك سپرده شد.¹⁶

سيد محمد كاظم يزدي(1247ق ـ 1328ق)
سيد محمد كاظم طباطبايي، مشهور به يزدي، شاگرد ميرزاي شيرازي و صاحب كتاب معروف عروة الوثقياست. وفات او در 1337 ق اتفاق افتاد و او را در صحن مطهر در مقبره بزرگي واقع در دومين ايوان غربي باب طوسي دفن كردند. يزدي از هم فكران شيخ فضل الله نوري و از طرف داران تفكر مشروطه مشروعه بود.¹⁷

شيخ محمّد جعفر كاشف الغطاء(ف1227ق)
در محله عِماره، قبر يكي از فقيهان و بزرگان عرصه علم و سياست، شيخ جعفر مشهور به كاشف الغطاء، قرار دارد كه يكي از شاگردان و مريدان او به نام شيخ اكبر اين مقبره را بنا كرد و خود نيز بعدها در همان جا دفن شد. مدرسة المعتمد مشهور به مدرسه كاشف الغطاء از بناهاي باقي مانده اوست.

سيد ابوالقاسم خويي(1317 ق ـ 1413 ق)
قبر سيد ابوالقاسم خويي در صحن مطهر، ضلع شرقي، ورودي مسجد الخضراء واقع است. سيد ابوالقاسم خويي از عالمان و مراجع تقليد معاصر، شاگرد محمد حسين كمپاني و علامه نائيني بود. وي مدتي رييس حوزه علميه نجف بود و براي گسترش حوزه ها و مدرسه هاي علمي در نقاط مختلف كشورهاي اسلامي تلاش زيادي كرد.

از ديگر عالمان دفن شده در نجف اشرف:
فخر الدين طريحي، صاحب كتاب مجمع البحرين، لغت شناس و اديب معاصر كه در 1075 ق فوت كرد و در محله براق دفن شد.
محمد مهدي قزويني عالم معاصر(1300 ق). قبر وي روبه روي مقبره شيخ محمد حسن صاحب جواهر است.
مقداد بن عبدالله حلي، صاحب العرفان في فقه القرآن،(741 ق).
عبدالعال كركي، معروف به محقق ثاني و شهيد ثالث در عهد سلطان طهماسب اول صفوي.
سيد اسماعيل بهبهاني تهراني.
سيد مصطفي خميني(1356 ش) فرزند حضرت امام. قبر او در ايوان حرم مطهر واقع است.
سيد محمد باقر صدر كه در وادي السلام دفن است.
ميرزا احمد مجتهد تبريزي، مقابل مقبره شيخ طوسي با گنبدي سبزرنگ.
علامه محمد بن هلال صابي ملقب به غرس النعمه(664 هـ ق).
جمال الدين محمد بن طاووس، برادر ابن طاووس مشهور(63 ق).
عبدالكريم بن طاووس، برادر ابن طاووس(693 ق). او تأليفي در باب نجف با عنوان فرحة الغري دارد.
مير محمد حسين، امام جمعه اصفهان در عصر قاجار.
حاجي محمد مهدي، امام جمعه اصفهان در دوره قاجار.
حاجي محمد ابراهيم قزويني.
شيخ احمد جزايري، صاحب آيات الاحكام(1251 ق).
آقا محمد باقر بن محمد باقر هزار جريبي(1205 ق).
ميرزا فتح الله حسيني ابوالمظفر(1206 ق).
علي نقي كمره اي فراهاني(1060 ق).
عبدالرزاق كاشاني(1246 ق).
سيد رضا خان الهي كرماني(1100 ق).
ملا محمد مهدي نراقي.
شرابياني.
سيد محمد سعيد حبوبي، از شاعران معاصر.


پي نوشت ها:
1. اديب الملك، همان، 198 ؛ دايرة المعارف تشيع، 1/102.
2. بنگريد: حسين الامين، اعيان الشيعه، 9/159 ؛ جعفر الخليلي، همان، 7/24-28.
3. حسن الامين، همان، 5/396.
4. جعفر الخليلي، همان، 6/154.
5. حسن الامين، همان، 3/80.
6. اديب الملك، همان، 198.
7. پيشين، همان جا، 198.
8. حسين الامين، همان، 10/158 ؛ دايرة المعارف تشيع، 1/97.
9. حسن الامين، همان، 10/117.
10. آل محبوبه، ماضي النجف و حاضرها، 1/91.
11. حسن الامين، همان، 5/304.
12. همان، 3/287.
13. همان، 6/54.
14. پيشين، 2/331.
15. حسن الامين، همان، 4/95.
16. پيشين، 9/5.
17. پيشين، 10/43.

منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان