ركن اول : جاذبه بين داعي و مدعو است كه همان حالت دعا و ارتباط معنوي خالق و مخلوق مي باشد. و اين يكي از بزرگ ترين نعمت هايي كه حضرت خداوندي به بندگان خود عطا فرموده ، و همين حال عظيم است كه در روايات نيز مورد تأكيد واقع شده: «آن كس كه دعا را عنايت كرد، اجابت را نيز عنايت نمود»(1) و پيامبر (صلي الله عليه و آله) فرموده است: دعا اسلحه مؤمن است(2) و در نهج البلاغه ، در وصيت حضرت امير عليه السلام به امام حسن عليه السلام مي خوانيم : «پس كليد خزاين خود را در دستان تو قرار داد و به تو اجازه داد كه از او درخواست نمايي . پس هر زمان كه بخواهي مي تواني با دعا درهاي نعمت الهي را به روي خود باز كني و باران رحمت الهي را بر خود فرود آري ؟»(3) و امام سجاد عليه السلام مي فرمايد :«سپاس خدايي را كه هرگاه حاجتي داشتم ، او را خواندم و بدون هيچ واسطه اي ، در خلوت سر خود را با او بازگو كردم و او نيز نياز مرا مرتفع ساخت»(4)
پس ، دعا بركت عظيمي است كه حضرت رب متعال - جل و جلاله - به بندگان خود عنايت نموده و گنجينه اي است كه در معرض انتخاب آنان قرار داده است . پس اگر توفيق نصيب كسي گرديد و موفق به دعا شد، غنيمتي پربها يافته است كه شكرانه بسيار مي طلبد؛ بعبارت ديگر دعا با قطع نظر از اجابت آن و نتايج فوق العاده اي كه بر آن مترتب است، خود فضيلتي بس ‍ بزرگ به شمار مي آيد (5) كه خداوند متعال به بندگانش عطا فرموده است.
دعا با قطع نظر از اجابت آن و نتايج فوق العاده اي كه بر آن مترتب است، خود فضيلتي بس ‍ بزرگ به شمار مي آيد كه خداوند متعال به بندگانش عطا فرموده است.
ركن دوم : شخص داعي است كه بايد اين حالت در او يافت شود؛ يعني دعا كننده بايد به راستي خواهان و طالب باشد، زيرا همان طور كه در مباحث قبل گفته شد، بايد زبان سر، ترجمان زبان دل باشد و لذا قلب لاهي (بازيگر) و ساهي (غافل ) نمي تواند داعي باشد. ولذا بايد مراعات چند شرط بر او لازم است:
1- عبوديت: شرط اول آن است كه مقام عبوديت و بندگي و به ديگر بيان نياز دائمي خود را نسبت به خالق خود بشناسد؛ يعني به مقام خود واقف باشد و بداند كه فقير مطلق است و غني مطلق تنها او است و امام سجاد (عليه السلام) مي فرمايند : كيف يستغني العبد عن ربه ؟... سيدي لم ازدد اليك الا فقرا و لم تزدد عني الاغني .
2- باور به قدرت الهي : شرط دوم اين است كه بنده خداي خود را به وصف غني مطلق بشناسد و بداند كه او بر جميع مكنونات قلبي آگاه و در بر آوردن حاجات تواناست و هيچ چيز در برابر قدرتش مانع نخواهد بود.
امام سجاد عليه السلام در طلب حاجت از خداي متعال عرض مي كند :
«خود را به بي نيازي از آفريدگانت ستوده اي و به بي نيازي از آن ها شايسته اي ، و آنان را به احتياج و تنگدستي نسبت داده اي و ايشان احتياج به تو را سزاوارند. پس ‍ هر كس چاره نيازمندي خود را از درگاه تو بطلبد و بر طرف كردن احتياج خويش را از تو بخواهد، حاجت خود را در جايگاهش خواسته و براي رسيدن به مطلوب خويش از راهش درآمده است .و در ادامه مي فرمايد: « و كجا فقير و بينوايي براي رفع گرفتاري به كسي مانند خود روي مي آورد؟»(6)
مرحوم كليني نقل مي كند : پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در يكي از جبهه هاي جنگ در دامنه كوهي مشغول استراحت بودند. يكي از مشركان با استفاده از اين فرصت خود را به بالاي سر حضرت رساند و با شمشيري آخته گفت : من ينجيك الآن ؟. حضرت بي درنگ فرمودند : ربي و ربك ؛ يعني بين سر من و لبه تيز شمشير تو قدرتي هست كه تو آن را نمي بيني . آن مشرك كه به اين حرف معتقد نبود، پوزخندي زد و شمشير خود را پايين آورد تا ضربه اي بر حضرت وارد كند، ولي با عكس العمل به موقع پيامبر، شمشير را از دست او به طرفي پرتاب شد. آن گاه حضرت شمشير از نيام كشيد و فرمود : من ينجيك مني ؟. گفت : كرامت تو، زيرا انساني بزرگوار هستي ! آن گاه حضرت از كشتن او صرف نظر كرد.
3- توجه به قرب الهي : شرط سوم آن كه بنده بداند خداي تعالي از همه كس به او نزديك تر است ، زيرا فرموده است : و اذا سألك عبادي عني فاني قريب(7) ، و نحن أقرب اليه من حبل الوريد(8)، ان الله يحول بين المرء و قلبه(9) .
ميان عاشق و معشوق هيچ حائل نيست تو خود حجاب خودي حافظ! از ميان برخيز
شناخت انسان از خداي عزوجل ، در نحوه دعا و حال او اثر فراوان دارد و در اجابت دعا و سرعت آن نيز مؤ ثر است
4- اخلاص : شرط چهارم آن كه بنده در دعا اخلاص داشته باشد؛ يعني فقط خدا را بخواند و كس ديگري را شريك او قرار ندهد : فادعوا الله مخلصين له الدين(10) امام سجاد عليه السلام از خداوند مي خواهد : و اجعلني ممن يدعوك مخلصا في الرخاء دعاء المخلصين المضطرين لك في الدعاء(11) در جاي ديگر عرضه مي دارد : اللهم اني اخلصت بانقطاعي اليك ، و اقلبت بكلي عليك و صرفت وجهي عمن يحتاج الي رفدك ، و قلبت مسألتي عمن لم يستغن عن فضلك . و رايت ان طلب المحتاج الي المحتاج سفه من رايه و ضله من عقله (12)
رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم در خطبه شعبانيه به مناسبت ماه مبارك رمضان فرمودند: فاسئلوا الله ربكم بنيات صادقه و قلوب طاهره .
5- طلب حقيقي : شرط پنجم آن كه داعي طلب حقيقي نسبت به خواسته خود داشته باشد؛ نه آن چنان كه امري را طلب كند، ولي آن گاه كه مطلوبش ‍ نصيب او شد، از آن بيزاري جويد. چنين شخصي در حقيقت سؤ ال از چيزي كرده كه آن را نمي خواهد.
6- ادب دعا : شرط ششم آن كه ادب در دعا داشته باشد و با كمال خضوع و رعايت تمام جوانب بندگي ، دست به دعا بردارد. به ديگر بيان ، بهترين ادب عبوديت ، خود را ناديدن و به قصور و تقصير اعتراف داشتن است ؛ چنان كه روش انبيا و ائمه عليهم السلام چنين بوده است
در زمينه ادب مع الله (رعايت ادب در پيشگاه خداوند متعال ) استاد علامه طباطبايي رحمه الله فصلي باز كرده و شرايطي بيان فرموده اند كه همه آن ها از آيات كريمه قرآن استفاده مي شود.
به عزت و جلال خودم قسم كه آرزوي هر آرزومندي كه به غير من اميدوار باشد را قطع خواهم كرد و در بين مردم لباس خواري بر تن او خواهم پوشاند و او را از گشايش و رحمتي كه از طرف من مي باشد محروم خواهم كرد. آيا بنده من در سختي ها بايد به غير من اميدوار باشد؟ سختي ها از جانب من به او مي رسد و او به غير من اميد دارد، حال آن كه من بي نياز و بخشنده ام ؟ كليد درهاي بسته به دست من است و درب خانه من به روي كسي كه مرا بخواند باز است !
ركن سوم : مسأله مدعو است ؛ يعني انسان بداند كه در دعا با چه كسي محشور است ، خداي خود را بشناسد و ديگري را يار و شريك او قرار ندهد.
شناخت انسان از خداي عزوجل ، در نحوه دعا و حال او اثر فراوان دارد و در اجابت دعا و سرعت آن نيز مؤ ثر است . اين معرفت ، هم چنين در كيفيت و كميت دعا، انتخاب كلمات و اداي آن ها، شوق دعا كردن ، لذت بردن از دعا و عدم يأس در صورت تأخير اجابت و اصرار بر درخواست از خداوند سبحان نيز تأثير مي گذارد.در حديثي از امام كاظم عليه السلام مي خوانيم : «گروهي به امام صادق عليه السلام عرض كردند كه ما خدا را مي خوانيم ، لكن دعاي ما مستجاب نمي شود؟! حضرت فرمودند : شما كسي را مي خوانيد كه نمي شناسيدش»(13)در كتاب عده الداعي حديثي از امام صادق عليه السلام بدين معنا آمده كه ايشان آن را از پدرانشان عليهم السلام و ايشان از پيامبر گرامي اسلام نقل كرده اند. خداوند متعال به يكي از انبيا در قسمتي از آنچه كه به آن پيامبر وحي شده بود اين گونه فرمود : به عزت و جلال خودم قسم كه آرزوي هر آرزومندي كه به غير من اميدوار باشد را قطع خواهم كرد و در بين مردم لباس خواري بر تن او خواهم پوشاند و او را از گشايش و رحمتي كه از طرف من مي باشد محروم خواهم كرد. آيا بنده من در سختي ها بايد به غير من اميدوار باشد؟ سختي ها از جانب من به او مي رسد و او به غير من اميد دارد، حال آن كه من بي نياز و بخشنده ام ؟ كليد درهاي بسته به دست من است و درب خانه من به روي كسي كه مرا بخواند باز است !
(1) الكافي ، ج 2، ص 65
(2) همان ، ص 468
(3) نهج البلاغه، نامه 31
(4) دعاي سحر مشهور به دعاي ابو حمزه ثمالي - البلد الامين ، ص 205
(5) فلاح السائل ، ص 27 - عن علي عليه السلام قال : احب الاعمال الي الله سبحانه في الارض ‍ الدعاء و افضل العباده العفاف .
(6) صحيفه سجاديه، دعاي 13
(7) بقره/186
(8) ق/16
(9) انفال/ 24
(10) غافر/10
(11) صحيفه سجاديه ، دعاي 22.
(12) صحيفه سجاديه ، دعاي 28
(13) التوحيد للصدوق ، ص 288.
ر.ك : شرح صحيفه ي سجاديه - آيت الله ممدوحي

شنبه 91/2/23

منبع : زائرین