1ـ حالات و دريافت هاي شخصي
كساني كه اهل دعا و راز و نياز و اهل شب قدر هستند, نقش خويش را در شب قدر به خوبي دريافته اند. گاهي اين حالات آن چنان ژرف و تأثيرگذار است كه تا شب قدر آينده و بلكه تا آخر عمر, در همه افكار, اخلاق, كردار و رفتار شخص رخنه كرده و آن را در يك خط و سير معنوي قرار مي دهد. ديگراني هم كه به اين حد از معنويت راه پيدا نمي كنند, به فراخور حال خود از مجالـس و محافل و شب زنده داريهاي شب قدر بهره برداري كرده و فيض معنوي مي برند. ريشه اصلي اين دگرگوني ها و حالات, به خود افراد بر مي گردد و اينكه تا چه حد خود را آماده بهره برداري از بركات شب قدر و فضيلت هاي آن كرده باشند.
اگر معنوياتي كه در شب قدر نصيب انسان شده و در زندگي آن ها تحولي آفريده, هيچ ارتباطي با آنان نداشته باشد و تنها به خدا و فرشتگان و نويسندگان مربوط باشد ـ كه هر چه بخواهند, براي هر كس بدون ملاحظه حالاتش تقدير كنند ـ در اين صورت مقتضاي حكمت و مصلحت اين است كه يا به هيچ كس هيچ ندهند و يا آنچه مي دهند, به همه يكسان و علي السويه بدهند; در حالي كه ما مي دانيـم همه بركات خداوندي در شب قدر براي بندگان سرازير مي گردد و با اختلاف و تفاوت به آنان داده مي شود; پـس نتيجه مي گيريـم تنها دليل اين تفاوت, كارها و اعمال و ميزان تلاش خود بندگان است و بس.
نتيجه اينكه يكي از راه هاي رسيدن به اينكه آيا افراد در مقدرات منتخب قدر, صاحب نقش هستند يا نه, اين است كه ببينيـم چه اندازه دگرگوني درهمين شب بابركت درآنان ايجادگشته است.
2 ـ شناساندن شب قدر
خداوند تبارك و تعالي با نزول سوره اي خاص, شب قدر را به مردم معرفي فرموده است.
در دو آيه اين سوره مباركه فرموده است: قرآن در شب قدر نازل شده و فرشتگان در آن شب فرود ميآيند. سپـس افزوده است: شب سلامت است. و فرموده است: عمل صالح در او, برابر با عمل صالح در طول هزار ماه است.
فردي به امام باقر(ع) عرض كرد: مراد و مقصود از اينكه شب قدر بهتر از هزار ماه است چيست؟ حضرت فرمودند: ((والعمل الصالح فيها من الصلاه والزكاه و انواع الخير خير من ألف شهر ليـس فيها ليله القدر));1 كار شايسته از قبيل نماز و زكات, صدقات و انفاقات و, انواع خوبي ها در آن شب برتر از هر كار شايسته اي است كه در مدت هزار ماه كه شب قدر در آن نيست, انجام شود.
اگر كارهاي نيك بندگان و چند برابر پاداش آن تأثيري در مقدرات و سرنوشت افراد در شب قدر ندارد, از گفتن و دانستن آن چه سودي عايد بندگان مي شود؟
اگر نزول قرآن در شب قدر و بيان كردن اين مطلب, سود و زياني را متوجه هيچ كـس نمي كند, چه انگيزه اي در اعلام اين شب نهفته است؟ اگر دانستن نزول فرشتگان, در نتيجه تلاش افراد سودمند نباشد, چرا بايد مردم در جريان آن باشند و دانستن آن چه گرهي از كار بندگان مي گشايد؟
مي دانيـم كه كار بيهوده حتي از افراد عادي و معمولي پسنديده نيست, چه رسد به پروردگار آسمان و زمين كه هيچ كاري را بدون حكمت و مصلحت انجام نمي دهد. حكمت معرفي شب قدر به عنوان شبي كه قرآن در آن نازل شده و شبي كه مقدرات در آن سامان داده مي شود, اين است كه بنده سرنوشت و مقدرات خويش را به قرآن پيوند بزند و آن را سرمشق و سرچشمه فكر و عمل خويش قرار بدهد,اگر كردارش موافق با قرآن و در جهتآن باشد, عمل كننده بهآن سعادتمنداست واگر خداي نكرده مخالف با قرآن باشد, فاعل آن شقي خواهدبود.
3 ـ اجماع و سيره مسلمانان
مي دانيـم كه همه دانشمندان اسلام و مسلمانان از هر فرقه و گروهي, بر اهميت شب قدر و احياي آن تأكيد فراوان دارند و به شب زنده داري آن شب, اهتمام مي ورزند. نقل شده كه يكي از دانشمندان بزرگ اسلام, براي اينكه شب قدر را درك كند, يك سال تمام يعني حدود 357 شب, از سر شب تا به صبح شب زنده داري كرد.2
اين همه اقبال و توجه به تشكيل اجتماعات با شكوه براي خواندن دعا و مناجات و راز و نياز و تضرع و ابتهال, همراه گريه وزاري و استغفار, برخاسته از يك واقعيت انكارناپذير است و آن دخالت انسان ها در سرنوشت خودشان است.
4 ـ سفارش امامان دين بر احياي شب قدر حتي در حال بيماري امام صادق(ع) به ابوبصير مي فرمايد:
((وصل في كل واحده منهما مئه ركعه)); در هر يك از دو شب بيست و يكـم و بيست و سوم صد ركعت نماز بخوان ((وأحيهما ان استطعت الي النور)); تا مي تواني آن دو شب را تا سپيده صبح شب زنده داري كن ((واغتسل فيهما)); در آن دو شب غسل كن.
ـ ابوبصير عرض كرد اگر نتوانستـم ايستاده نماز بخوانـم؟
ـ فرمودند: نشسته بخوان.
ـ اگر باز هم نتوانستم؟
ـ خوابيده بخوان.
ـ اگر باز هم نتوانستم؟
ـ ايرادي ندارد كه سر شب كمي بخوابي و باقي مانده شب را, به هر نحوي كه مي تواني به عبادت بپردازي, چون در ماه رمضان, درهاي آسمان گشوده است, شيطان ها در زنجيرند و اعمال مومنان پذيرفته مي شود.3
از حديث فوق, مي توان تأثير فراوان كارهاي انسان را بر سرنوشت او ارزيابي كرد. مي بينيـم ابوبصير كه يك راوي زبردست و كار كشته در فن روايت است, با پيش بردن مرحله به مرحله سوال ها در صدد آن است كه ژرفاي شب قدر و اهميت عمل در آن شب را به دست آورد; امام(ع)هـم, چنان بر اهميت عبادت در شب قدر پافشاري مي فرمايند كه رضايت نمي دهند بنده حتي اگر بيمار باشد, از نتيجه اعمال صالح خويش محروم گردد.
نكته در خور توجهي كه تأثير انسان را مشخص مي كند, جمله پاياني امام(ع)است كه آن را به عنوان ريشه و علت تأكيد و تشويق بر عمل صالح بيان فرموده اند; آنجا كه فرمودند: ((و تقبل اعمال المومنين)); اعمال مومنان در شب قدر پذيرفته مي شود.
5 ـ تشويق زياد به دعاهاي مأثور و راز و نياز
مي دانيـم كه دعاهاي شب قدر, از طولاني ترين و پر محتواترين دعاهاست; دعاهايي مانند ((جوشن كبير)), ((ابوحمزه ثمالي)) و امثال آن ها, كه اگر با حال و توجه خوانده شود, مايه انقلاب و دگرگوني روحي است, ادعيه اي كه انسان را با دريايي از معارف آشنا مي كند. انسان با خواندن دعا از يك طرف, با ياد آوري لطف, گذشت, كرم, رحمت و بخشش بي پايان خداي مهربان او را در كنار و دستگير خويش مي بيند و نور اميد در دلش مي درخشد و از ديگر سو, با ياد آوردن سختي هاي جان كندن, تنگي و فشار قبر, گرفتاريهاي عالـم برزخ, حساب و كتاب فرداي قيامت, شعله هاي دردناك و سوزان دوزخ و حسابرسي دقيق در صحراي محشر, تمام وجودش, سرشار از ترس و نگراني گرديده و آنچه عيش و نوش است فراموش كرده و گذشته خود و آنچه بوده و كرده است را با آنچه بايد باشد مي سنجد و زياني كه در گذشته متوجه وي شده است را در مي يابد و علاوه بر شك و ترديدي كه نسبت به راه و روش نا مطلوب خويش پيدا مي كند, ندامت سراسر وجودش را پر كرده و تصميمي سرنوشت ساز مي گيرد و مسير زندگي اش را دگرگون مي كند. اگر هـم به اين مرحله نرسد, لااقل بر كردار خود بيشتر مواظبت خواهد داشت; زيرا بيـم و اميدي كه دستاورد شب قدر است در مراحل زندگي به يارياش مي شتابد.
در مقابل, اگر كسي از دعا رو برگرداند و شب قدر را هـم به غفلت سپري كند, در همان جمود و غفلت, زندگي را به پايان خواهد برد و سرنوشتي شقاوت بار در انتظارش مي باشد.
از گفتار فوق, اين نتيجه به دست ميآيد كه در واقع خود انسان وارد مسير سرنوشت خويش گشته و آن را تغيير مي دهد.
گاهي براي پيمودن مسير مقدرات, بر بال دعا و گاه بر بال عمل مي نشيند; گر چه دعا هـم نوعي عمل محسوب مي شود. بنابراين, دعا در شب هاي قدر كه يك كار اختياري است منشاءاثر است و در سرنوشت افراد دخالت دارد; به همين دليل به آن سفارش اكيد شده است.
علاوه بر سفارش شفاهي بزرگان دين و علماي اسلام به خواندن دعاها در طول سال, در شب هاي قدر تأكيد بيشتري بر اين امر شده است; پـس حتما منشاء اثر است وگرنه كار لغو و بيهوده از بزرگان سر نمي زند.
6 ـ نكوهش بهره نبردن از شب قدر
پيامبر گرامي اسلام(ص) فرمودند:
((من أدرك ليله القدر, فلـم يغفر له فابعده الله));4 از خداوند به دور باد و نفرين بر كسي كه به شب قدر برسد و زنده باشد, اما آمرزيده نشود.
با اين حديث نقش انسان در تعيين سرنوشت خود واضح تر مي گردد و معلوم مي شود كه بدبختي و شقاوت مقدر در شب قدر, نتيجه كار خود بندگان است وگرنه از نظر منطقي ـ با توجه به شأن و مقام پيامبر گرامي(ص) ـ قابل قبول نيست كه آن بزرگوار به خاطر انجام ندادن كاري بي اثر و بي خاصيت, سهل انگاران را نكوهش و مذمت فرمايند.
((انـس بن مالك)) از پيامبر(ص) نقل كرده كه فرمودند:((ان هذا الشهر قد حضركـم)); ماه مبارك به شما رو آورده است. ((و فيه ليله خير من الف شهر)); در اين ماه شبي است كه برتر از هزار ماه است. ((من حرمها فقد حرم الخير كله)); هر كـس از فيض شب قدر محروم گردد, از تمام خيرات بي نصيب مانده است. ((ولا يحرم خيرها الا محروم));5 و محروم نمي ماند از بركات شب قدر, مگر كسي كه خويشتن را محروم كرده است.
روايات, بعضي از گناهان را مانع بهره برداري گناهكار از شب قدر دانسته اند, از جمله آن كارها ميخوارگي يا ((دايـم الخمر)) بودن و نيز آزار پدر و مادر است.
7 ـ شب قدر مكمل اعمال صالح
يكي از دلايل تفضل شب قدر به امت اسلام, كامل و پر كردن پيمانه اعمال صالح مسلمانان و جبران كمبودهاي آنان است, تا با دستي پر اين جهان را ترك كنند. پيش از اين گفتيـم كه امام صادق(ع) در تفسير آيه شريفه ((ليله القدر خير من ألف شهر)) فرمودند:
مراد اين است كه انجام كار خوب در آن شب برابر عمل صالح در طول هزار ماه است.
روايتي نيز از امام باقر(ع) وارد شده, در پاسخ به اين پرسش كه چرا شب قدر به وجود آمده و به عبارت ديگر فلسفه شب قدر چيست؟
ايشان مي فرمايند:
((و لولا ما يضاعف الله للمومنين, لما بلغوا ولكن الله ـ عز و جل ـ يضاعف لهم الحسنات)); اگر خداوند كارهاي مومنان را چند برابر نكند به سر حد كمال نمي رسند, اما از راه لطف كارهاي نيكوي آن ها را چند برابر مي فرمايد تا كاستي هايشان جبران شود.
از اين روايت و روايت قبلي به خوبي مي توان فهميد كه مبنا و اساس, عمل صالح خود بنده است; هنگامي كه يك عمل صالح معمولي با زماني پر بركت و مقدس همراه گردد, از ارزشي چند برابر برخوردار مي شود و گاه همراه شدن يك عمل صالح با ولايت و اعتقاد و امامت مي تواند انسان را به اوج شرافت برساند; پـس, راز سعادتمند شدن انسان ها در شب قدر, عمل اختياري صالحي است كه با عنايت خداوند, بركت يافته و چند برابر مي شود.
8 ـ نتيجه بخش بودن بعضي از اعمال در شب قدر
1- اصول كافي , ج 4 , ص 158.
2- فوائد الرضويه , ص 10 ـ قصص العلماء
3- ـ سيماي فرزانگان , ج 3.
4- وسائل الشيعه , ج 10 , باب 32 , ص 354.
5- بحار الانوار , ج 94 , ص 80 , ح 47
چهارشنبه 91/5/18
منبع : زائرین