يكي از آثار مهم و زيارتي كوفه، مسجد تاريخي اين شهر است. اين مسجد شايد نخستين بنايي باشد كه به هنگام احداث شهر برپا كردند، زيرا وقتي سعد بن ابي وقاص اين منطقه را براي استقرار دائم سپاهيان و غازيان در نظر گرفت، نخستين اقدام او بناي مسجدي براي عبادت مردم بود. آنان ابتدا نقشه مفصل و جامعي براي بناي مسجد كشيدند و بر آن اساس مسجد را، كه محور و مركز اصلي شهر بود، ساختند. محدوده مسجد را با تيراندازي يك تيرانداز تعيين كردند كه در چهار سمت تير انداخت.¹ دليل اين كار آن بود كه مي خواستند مساحت بسيار زيادي را به مسجد اختصاص دهند به گونه اي كه همه جنگجويان و ساكنان اين منطقه، كه به چهل هزار نفر مي رسيد، براي نماز در آن جا حضور يابند.²
اين مسجد به صورت مربع با ديوارهاي كوتاه ساخته شد كه بخش عمده اي از آن سقف نداشت. از ابتداي بنا تا سال41 هجري، كه زياد بن ابيه حاكم عراق به توسعه و تجديد بناي آن پرداخت، تغييري در مسجد ايجاد نشد. در اين دوران، ديوارهاي مسجد مستحكم تر و مرتفع تر شد و مقداري هم بر وسعت آن افزودند، مقصوره و محرابي براي آن ساختند و كف آن را با ريگ پوشاندند.³
در قرن ششم، كه ابن جبير كوفه را ديده، آن را مخروبه اي توصيف مي كند كه فقط جامع آن از خرابي مصون مانده است.⁴ ابن بطوطه نيز آن را در قرن هشتم ديده و مسجد را چنين توصيف كرده است: «سقف مسجد برستون هايي از سنگ تراشيده شده استوار است و قطعات سنگ با سُرب به يك ديگر پيوسته است».⁵
در دوره هاي مختلف، همواره، تعميرات و بازسازي هايي در اين مسجد انجام گرفت و اندكي نيز بر مساحت آن افزوده شد. بناي فعلي مسجد مساحتي بالغ برچهل هزار مترمربع است كه ضلع هاي آن به ترتيب 110 ـ 116 ـ 109 و 116 متر طول دارد و در سه طرف مسجد حجره هايي براي زائران ساخته شده است. ساختمان مسجد شمالي ـ جنوبي است و حدود 21 درجه به سمت قبله، يعني به سوي غرب، انحراف دارد.

1 ـ 1 ـ درهاي مسجد
از هنگام بناي مسجد، درهاي متعددي براي آن ساخته اند:
1) باب السدّه. امام علي(عليه السلام) از آن در وارد مسجد مي شد.
2) باب كِنْده. در سمت غرب.
3) باب الانماط. به محاذات باب الفيل.
4) باب الفيل يا باب الثعبان. در سمت شمال، كه امروزه تنها دري است كه از آن دوران مانده است.⁶ در كنار باب الفيل مناره مسجد قرار دارد كه ساخته حاج قاسم تاجر سمناني است.
5) باب الرحمه

2 ـ 1 ـ محراب و مقام هاي مسجد كوفه
1 ـ 2 ـ 1 ـ محراب اميرالمؤمنين(عليه السلام): محراب مسجد كوفه، همان جا كه به روايتي شمشير جهل برفرق كامل ترين انسان تاريخ فرود آمد، موقعيتي خاص در داخل مسجد دارد. كساني كه وارد اين مسجد مي شوند قبل از هرچيز، به جستجوي مكان عبادت و شهادت امام برمي آيند. اين محراب در كنار شش محراب ديگر در داخل مسجد مورد توجه زائران است. محراب امير المؤمنين، كه آن را اخيراً بازسازي كرده اند، در ديواره جنوبي شبستان قرار دارد و امروزه محفظه يا دري از طلا بر روي آن نصب است و عنوان «هذا محراب اميرالمؤمنين» بربالاي آن به چشم مي خورد. اين محراب سمت ديوار قبله قرار دارد.
2 ـ 2 ـ 1 ـ محراب و مقام امام زين العابدين(عليه السلام): محل عبادت و نماز امام سجاد(عليه السلام) بوده است. اين محراب در داخل صحن، كنار ساير مقام ها و محراب ها، قرار دارد. 
3 ـ 2 ـ 1 ـ محراب امام صادق(عليه السلام): مكان حضور و نماز امام صادق(عليه السلام)، واقع در صحن مسجد.
4 ـ 2 ـ 1 ـ مقام خضر: مكان نماز و حضور حضرت خضر پيامبر.
5 ـ 2 ـ 1 ـ دكة المعراج: ايوان و مقام معراج رسول خدا(صلّي الله عليه و آله). گفته مي شود آن حضرت به هنگام معراج، كه از مسجد الحرام آغاز شد، توقف كوتاهي در مسجد كوفه داشته، در آن جا نماز گزارده اند. براساس روايتي از امام صادق(عليه السلام) وقتي پيامبر در حال سير از مسجد الحرام به مسجد الاقصي بود، جبرئيل(عليه السلام) به او گفت: آيا مي داني اكنون كجا هستي؟ پيامبر فرمود: خير، جبرئيل گفت: تو مقابل مسجد كوفه هستي. پيامبر(صلّي الله عليه و آله) از خدا اجازه خواست دو ركعت در آن نماز گزارد.⁷
6 ـ 2 ـ 1 ـ مقام ابراهيم(عليه السلام): به روايت امام صادق(عليه السلام)، مقام ابراهيم از سمت باب كنده است.⁸ اين مقام در مقابل محراب اصلي و سمت راست قرار دارد وجه تسميه آن به سبب نماز حضرت ابراهيم در آن جا است.⁹
7 ـ 2 ـ 1 ـ مقام جبرئيل(عليه السلام): به روايت امام صادق(عليه السلام) ستون پنجم در مسجد مقام جبرئيل است.¹⁰
8 ـ 2 ـ 1 ـ سفينه نوح: در داخل صحن مسجد مكاني است كه به سفينه يا كشتي نوح معروف است. برخي روايات گفته اند كشتي در اين نقطه به خشكي نشسته است اين مكان حالت سردابي را دارد كه با پله هايي به پايين آن راه است. صحني به شكل حوض هشت ضلعي در آن است و هريك از ضلع هاي آن ايواني دارد و به دو سرداب سرپوشيده منتهي مي شود. در قسمت پشت شبستان نيز اتاقي وجود دارد كه گويند منزل نوح پيامبر بوده است.¹¹
9 ـ 2 ـ 1 ـ دكة القضاء: اين سكو به صورت مربع است و در شمال شرقي مسجد قرار دارد. اين جا محل حضور امام علي(عليه السلام) براي قضاوت بين مردم بود و آن حضرت، در مواردي خاص، روي آن مي نشستند و به قضاوت مي پرداختند.
10 ـ 2 ـ 1 ـ بيت الطشت: محل وقوع يكي از كرامت هاي اميرالمؤمنين علي(عليه السلام) است. بيت الطشت سردابي دارد كه با دو پلكان به پايين آن راه است. برخي از اهل رياضت در آن سرداب به سرمي بردند.¹²
11 ـ 2 ـ 1 ـ مقام حضرت آدم: نماز خواندن در كنار اين مقام استحباب دارد.¹³
ظاهراً به نظر مي رسد اين مقام ها در جاي ستون هاي مسجد واقع شده اند. در كنار هرمقام، آداب و اعمال آن را با خط مرحوم ميرزا عبدالعلي نواب يزدي روي آن حجاري كرده اند. از تاريخچه بناي اين مقام ها اطلاعي در دست نيست و بسياري از آن ها را سيد بحرالعلوم تعمير و بازسازي كرده است.¹⁴

5 ـ مقابر ياران اهل بيت
1 ـ 5 ـ مسلم بن عقيل
قبر مسلم بن عقيل، نماينده و سفير امام حسين(عليه السلام) به كوفه، سمت شرق مسجد كوفه، كنار دار الاماره و متصل به ديوار مسجد كوفه قرار دارد.¹⁵ نخستين كسي كه برفراز قبر او بنايي به پا كرد مختار بن ابي عبيدة ثقفي بود. در زمان آل بويه، عضد الدوله نيز آن را در 368 ق توسعه داد. سلطان اويس جلايري در 767 ق و پادشاهان صفوي در 1055ق و پادشاهان قاجار در 1232 ق تعميراتي در آن آستان انجام دادند. از ديگر كساني كه اين مزار را بازسازي كردند بايد از شيخ محمد حسين معروف به صاحب جواهر ياد كرد كه در 1263 ق با مبالغي كه سلطان لكهنو از هند براي اين كار اختصاص داد به تعمير گسترده آن پرداخت. او ضريحي از نقره و گنبدي از طلا برفراز قبر مسلم نصب كرد.¹⁶ در نزديكي آن، قبرهاي عاتكه و سكينه، دختران امام حسين(عليه السلام)، قرار دارد.¹⁷ در سال هاي اخير به همت آيت الله حكيم و جمعي از نيكوكاران بناي جديدي شامل حرم و رواق و ساخته شد و گنبد آن نيز توسط حاج رشاد مرزه طلاكاري گشت.¹⁸

2 ـ 5 ـ هاني بن عروه
هاني بن عروه از ياران امام علي(عليه السلام) است كه در جنگ هاي عصر آن امام حضور داشت و از پناه دهندگان مسلم بن عقيل بود در سال شصت هجري به همراه مسلم به دست عبيدالله بن زياد به شهادت رسيد. قبر اين يار فداكار حسين(عليه السلام) در داخل حرم مسلم ابن عقيل قرار دارد كه هر دو داراي يك صحن و تاريخ بناي مشترك هستند. ضريح قبر هاني از نقره است كه شيعيان هند براي آن ساخته اند. گنبد بزرگي نيز با كاشي هاي آبي برفراز آن قرار دارد. داخل حرم او آينه كاري است.¹⁹

4 ـ 5 ـ مختار بن ابي عبيدة ثقفي
در سمت قبله، متصل به مسجد، بقعه و مزار مختار بن ابي عبيدة ثقفي است كه موفق شد انتقام خون شهيدان كربلا را از سپاه عبيدالله بن زياد بگيرد و كوفه را براي مدتي تحت تصرف خود در آورد.²⁰
آستان مختار در حرم مسلم بن عقيل واقع شده و هر دو بناي مشتركي دارند. ضريحي از چوب روي قبر اين بزرگوار نصب شده و پنجره اي در زاويه شرقي به ديوار مسجد كوفه(سمت جنوب) باز مي شود. قطعه سنگي از قرن دوم هجري به خط كوفي دارد كه روي آن نوشته اند: «هذا قبر مختار بن ابي عبيدة الثقفي الآخذ بثارات الحسين».
ابن بطوطه جهان گرد معروف قرن هشتم هجري گويد: «در سمت غرب قبرستان كوفه، در نزديكي قبر مختار، در مكاني چيزي به رنگ سياه تند در زمينه سفيدي توجه مرا جلب كرد كه مردم مي گفتند اين جا قبر ابن ملجم ملعون است و مردم كوفه همه ساله هيزم فراوان به آن جا مي برند و هفت روز آتش بر گور او مي افروزند».²¹


پي نوشت ها:
1. طبري، تاريخ الطبري، 3/148؛ فتوح البلدان، 388.
2. ياقوت حموي، همان، 4/489.
3. جعفر الخليلي، موسوعة عتبات المقدسه، قسم الكوفه، 16.
4. ابن جبير، سفرنامه، 258.
5. ابن بطوطه، سفرنامه، 1/268.
6. همان، 200 ـ 201
7. شيخ مفيد، المزار، 22؛ روايت معراج در ساير كتب حديثي شيعه، اشاره اي به حضور پيامبر(صلّي الله عليه و آله) در مسجد كوفه دارد(بنگريد مجلسي، بحار الانوار، 100/387).
8. شيخ مفيد، همان، 23.
9. ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، 1/270؛ ابن جبير، سفرنامه ابن جبير، 259.
10. همان جا.
11. ابن بطوطه، همان جا؛ ابن جبير، همان، 260.
12. اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 170.
13. پيشين، همان جا.
14. ناصرالدين شاه، سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات، 127 ـ 132.
15. ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، 1/270؛ طبري، تاريخ الطبري، 4/216.
16. ابن جبير، سفرنامه ابن جبير، 260؛ دايرة المعارف تشيع، 1/110 ـ 111.
17. عبد الرزاق كمونه حسيني، آرامگاه هاي خاندان پاك پيامبر و بزرگان صحابه و تابعين، 242؛ حجت بلاغي، تاريخ نجف و حيره، 144.
18. دايرة المعارف تشيع، 1/110 ـ 111.
19. دايرة المعارف تشيع، 1/112.
20. كمونه حسيني، همان، 251؛ دايرة المعارف تشيع، 1/110.
21. ابن بطوطه، همان، 1/271.

منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان