مسجد جامع سامرا، به «جامع المتوکل» مشهور شده و از ساختمانهاي يکي از پليدترين خلفاي عباسي; يعني متوکل عباسي (232-247 هـ .) است.
اين مسجد يکي از عظيم ترين مساجد جهان اسلام در آن دوره بشمار مي رفته. امروزه فقط مأذنه و ديوارهاي آن باقي است که همين دو نيز دليل بر عظمت اين ساختمان است.
ابعاد ديوارهاي مسجد 160×240 متر است آنچه بر اهميت معماري اين مسجد مي افزايد گلدسته آن است که به «ملويه» شهرت دارد و در شمال برج و باروي مسجد و در فاصله 25 متري آن ساخته شده است. ساختمان اين گلدسته مخروطي شکل است که بر قاعده اي مربع به طول 32 متر قرار دارد.
اين مأذنه بر خلاف سنت تمام گلدسته ها، که راه رسيدن به بام آن از پله هايي است که درون مأذنه تعبيه شده، از بيرون آن مي باشد؛ از اين رو پله ها گِرداگرد سطح بيروني گلدسته را دور زده و به بام آن که در ارتفاع 52 متري از زمين است مي رسد.
بنا به روايت مورخان، متوکل مبلغ 5 ميليون درهم براي ساختمان اين مسجد هزينه کرده است.

متوکّليه، شهر کهن سامرا است که از سوي متوکل عباسي ساخته شد و امروزه خرابه هاي اين شهر در فاصله کوتاهي از شمال سامرا نمايان است. از ويژگي هاي اين شهر، خيابان کشيهاي منظم و مستقيمي است که نمونه آن در ديگر شهرها کمتر يافت مي شود. در بخشي از اين شهر مسجدي به نام «جامع ابي دُلَف» وجود دارد.

جامع ابي دلف، نمونه کوچکترِ مسجدجامع متوکل است به ابعاد 138×215 متر با بارويي به ضخامت 60/1 متر. اين مسجد داراي 18 دروازه است. گلدسته اين مسجد شبيه ملويه است، بااين تفاوت که ارتفاع آن19 متر مي باشد. اين مسجد به نام قاسم بن عيساي عِجْلي مشهور به أبودلف (متوفاي 226 هـ.ق) نامگذاري شده که از فرماندهان عباسي و از شيعيان معتقد بشمار مي رفته است.

قصرهاي سامرا، خلفاي عباسي که به سامرا نقل مکان کردند، همگي مشهور به فسق و فجور و برگزاري مجالس جشن و سرور و شادماني بودند؛ از اين رو، اقدام به ساختمان کاخهاي سرسبز و خوش آب و هواي متعددي در جاي جاي اين شهر و در کناره هاي رودخانه دجله کردند که امروزه تنها از آن کاخها ديوارهاي فرو ريخته و ستونهاي ويرانه باقي مانده است.
نام برخي از کاخها در سمت شمال غربي مسجد جامع متوکل و در شهر المتوکليه:
قصر الجعفري، قصر العروس، قصر المختار، قصر الوحيد، قصر الجعفري المُحْدَث، قصر الغريب، قصر الصبح، قصر المليح، قصر بستان الايتاخيه، قصر التلّ، قصر الجوسق، قصر برکوارا، قصر القلائد، قصر الغَرد، قصر المتوکّليه، قصر البهو، قصر اللؤلؤه و...
بنابه روايت مورخان حداقل هزينه ساختمان هر يک از اين قصرها، متجاوز از پنج ميليون درهم بوده است.

منبع: اماکن زيارتي و سياحتي عراق؛ محمّد رضا قمي