خيّن نهری است در در نزدیکی روستای خیّن در غرب خرمشهر و جنوب نهر عرایض که جزیره بوارین عراق را از شلمچه ایران جدا می‌کند. نهر خین در مجاورت پاسگاه مرزی خین قرار دارد و 5/2 متر عمق و بین 8 تا 30 متر عرض آن متغییر است و در تنومه عراق به شط‌العرب می‌ریزد. قبل ازآغاز جنگ، ارتش عراق برای مسلح نمودن عوامل خود در خرمشهر مرتباً در حاشیه این نهر به تخلیه سلاح می‌پرداخت. با آغاز جنگ تیپ20 لشکر5 پیاده-مکانیزه  ارتش عراق در مورخ 31/6/1359 در کنار نهر خین آرایش تهاجمی به خود گرفت و این درحالی بود که از روزهای قبل پاسگاه خین زیر آتش دشمن قرار داشت و نیروهای ژاندارمری به کمک نیروهای مردمی در این پاسگاه مقاومت می کردند. در سومین روز جنگ این پاسگاه تخلیه شد و مدافعین در محدوده پل نو موضع گرفتند. در جریان آزادسازی خرمشهر خین یکی از محورهای ورود به شهر بود و در عملیات والفجر8 نیز تلاش پشتیبانی قرارگاه خاتم‌الانبیاء(ص) در محدوده آن صورت گرفت. در عملیات کربلای4 این منطقه شاهد سنگین‌ترین درگیری خود در طول تاریخ بوده است به طوری که شهدای بسیاری در آن به شهادت رسیدند. نهر خین با انواع موانع از جمله نبشي‌هاي ضربدري و سيم‌خاردارهاي حلقوي و انواع ميادين مين و موانع خورشيدي مانع بسيار جدي براي عبور رزمندگان در عملیات‌های کربلای 4 و5 محسوب مي‌شد. عبور از منطقه باتلاقي و لجن‌زار و نفوذ به دژ جنوبي نهر خين با ارتفاع 5/2متر و عرض6 متركه در وسط آن كانالي بتوني با مهندسي پيچيده ساخته شده بود و اطراف آن سنگرهاي نگهباني و كمين ضد گلوله تعبيه شده بود كه آرپي‌جي هم قدرت تخريب آن را نداشت و انواع جنگ افزارها از قبيل توپ 106، آرپي جي 11 و چهار لول ضد هوايي از آن محافظت می‌کردند عملاً کاری غیر ممکن بود. با این حال رزمندگان در عملیات کربلای 4 در نبردی شجاعانه به دشمن خسارات و تلفات فراواني وارد نموده و حتي عده‌اي از رزمندگان از نهر خين گذشتند. اما در نهایت به دليل لورفتن عمليات و حجم بسيار سنگين آتش دشمن، فرماندهان دستور توقف عمليات را صادر نمودند. با اطلاعات و تجارب به‌دست آمده در این عملیات، این منطقه در عملیات کربلای ‌5 آزاد شد.

منبع: اطلس جغرافياي حماسي 1

شهر اهواز برگرفته از جمع عربی"اخواز"(جمع خوزی) مرکز استان خوزستان است و در فاصله 120 كيلومتري شمال‌غربي خرمشهر و آبادان و در مسير راه‌آهن سراسري خرمشهر- تهران واقع است و دومین شهر بزرگ ایران از لحاظ وسعت و هفتمین شهر بزرگ ایران از نظر جمعیت می‌باشد. رودخانه کارون، بلندترین و پرآب‌ترین رود ایران، اهواز را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم کرده ‌است. اهواز در زمان جنگ دارای 4پل فلزي به نام‌هاي پل سياه(راه‌آهن) يا پل پيروزي، پل سفيد(پل معلق)، پل چهارشير و پل نادري(سلمان فارسی) بود که اکنون به 9 پل افزایش یافته است.دشمن بعثی که قبل از انقلاب با راه‌اندازی و تقویت گروه‌های تروریستی و خرابکار سعی در برهم‌زدن شهر داشت در اولین روز شروع جنگ که همزمان با بمباران شهرها بود؛ نقاط مختلف اهواز از جمله فرودگاه آن را بمباران نمود و در روزهای بعد نیز به طور مداوم این شهر را زیرآتش توپخانه خود قرار داد و خسارات جاني و مالي فراواني بر اين شهر وارد آورد. ارتش عراق كه براي اشغال خوزستان، هدف اصلي خود را تصرف اهواز قرار داده بود و مبادرت به تغيير اسامي جغرافيايي اين استان در كتب و نقشه‌های خود كرده بود و اهواز را با نام جعلی «الاحواز» معرفی مي‌كرد، با دو لشکر 5 و9 از دو محور براي اشغال و تصرف اهواز پيش‌روي كرد: الف)محور طلاييه-جفير- اهواز كه در 5/7/1359 در حوالی کارخانه نورد و در چندکیلومتری جنوب شهر متوقف شد؛ ب)محور چزابه- بستان- سوسنگرد- حميديه- اهواز كه پس از اشغال سوسنگرد، در 8/7/1359تا جنوب جاده حمیدیه- اهواز پيش‌روي نمود. احساس نگراني شديد از سقوط اهواز و سخن تكان دهنده امام‌خمینی(ره) مبنی بر این كه: «مگر جوانان اهواز مرده‌اند؟!» منجر به طراحی و انجام عملیات غیوراصلی و شبيخون‌های متعدد رزمندگان اهواز به قواي دشمن و انهدام آن‌ها شد. با وجود مقاومت مدافعان به ويژه در مدخل ورودي جنوب اهواز، به نظر مي‌رسد كه مهم‌ترين عامل توقف لشكر5، كندي حركت لشكر 9 در جبهه سوسنگرد بوده است. مهم‌ترين عملياتي كه در منطقه اهواز به اجرا درآمد، عمليات بيت‌المقدس بود كه با اجراي آن، دشمن تا مرز عقب رانده شد و اهواز از حملات دشمن رهایی یافت. با هجوم مجدد سراسری دشمن پس از پذیرش قطعنامه598 نيز نبرد بزرگي در اين منطقه درگرفت و در حالي كه دشمن با انبوهي از لشکرهاي خود به مناطق اهواز و خرمشهر تهاجم نمود، پيام هشداردهنده امام، همت رزمندگان را برانگيخت و در عملیات سرنوشت دشمن مجدداً تا مرز به عقب رانده شد. در طول جنگ این شهر مرکز پشتیبانی تدارکاتی و تأمین نیرو و مرکز قرارگاه‌ها بوده است و تا پایان جنگ رزمندگان از سراسر كشور براي شركت در عمليات‌هاي مختلف و اعزام به خط مقدم به اهواز عزيمت مي‌نمودند. استقرار پادگان لشکر 92 زرهی استان خوزستان در اهواز نیز بر حساسیت نظامی این شهر افزوده بود. بيمارستان شهيد بقايي واقع در انتهاي منطقه گلستان و معراج شهدا واقع در منطقه نورد، ساختمان سپنتا و پایگاه منتظران‌شهادت(گلف) از جمله نقاط حماسی اهواز در طول جنگ است. اغلب مساجد اهواز نظیر مسجد امام‌علي(ع) ومسجد صاحب‌الزمان(عج) ضمن تشکیل ستاد جمع‌آوری کمک‌های مردمی به جذب و آموزش بسیجیان می‌پرداختند. زينبيه اهواز بعنوان ستاد پشتيباني و جمع‌آوري مايحتاج جبهه‌ها توسط بانوان اهواز راه‌اندازي شد كه علاوه بر بسته‌بندي اقلام اهدايي به جبهه‌ها، به شستشوي پتو و ملحفه رزمندگان و زخمي‌ها نيز اقدام مي‌نمودند. حسينيه اعظم که محل تجمع مردم اهواز در طول دوران مبارزات انقلاب و بعد از انقلاب بوده است ضمن برپایی نمازجمعه اهواز در طول جنگ به عنوان محلی برای تشيع جنازه شهدا تبدیل شده بود. زیارتگاه علی‌بن‌مهزیار و شهیدآباد نیز محل برگزاری مراسم‌های سخنرانی و مذهبی رزمندگان در طول جنگ بود. در ابتدای جنگ ساختمان استانداری اهواز نیز محل استقرار ستاد جنگ‌های نامنظم به فرماندهی شهید دکتر چمران و آیت‌الله خامنه‌ای بود. ستاد بسیج عشایر به فرماندهی عبدالهادی کرمی نیز در مدرسه خانلری اهواز مستقر بود و در ابتدای جنگ به صورت چریکی فعالیت می‌نمود.

منبع: اطلس‌ جغرافیای‌حماسی 1

این بیمارستان صحرایی که يكي از مجهزترين و مهم‌ترين بيمارستان‌هاي صحرايي در طول دفاع‌مقدس محسوب مي‌شود در 10 کیلومتری شمال‌شرقی شهر آبادان و بین جاده آبادان- ماهشهر و آبادان- اهواز قرار دارد. این بیمارستان در سال 1365 به منظور پشتيباني از عمليات كربلاي4، توسط مهندسي قرارگاه خاتم‌الانبياء(ص) احداث و زیر نظر بهداري رزمي قرارگاه كربلا سپاه پاسداران فعاليت خود را آغاز نمود و مركز اصلی درمان مجروحین عادی و شیمیایی عملیات كربلاي4 بود. این بیمارستان كه تا خاتمه جنگ كاملا فعال بود، از نظر مهندسی از بتن‌ها‌ی قوی ساخته شده و بر روی آن حجم انبوهی از خاک، جهت استحکام در برابر حملات هوایی دپو شده است. به‌طور‌کلی این بیمارستان در عمليات‌هاي كربلاي 4 ،5 و 8 و بيت المقدس7 ‌نقش اساسی در درمان مجروحین جبهه‌های جنوب داشت. بيمارستان صحرايي امام‌علي(ع) که اکنون در ردیف آثار ملی دفاع مقدس قرار‌ گرفته است به یکی از محل‌های بازدید و اسکان راهیان‌نور تبدیل شده است.

منبع: اطلس‌ جغرافیای‌حماسی 1

آبادان مرکز شهرستان آبادان و پس از اهواز، دومین شهر مهم استان خوزستان است که از شمال به خرمشهر و رود كارون، از شرق به رودخانه بهمن‌شير و اراضي مسطح باتلاقي و از جنوب و غرب به اروندرود منتهي مي‌شود. نام این شهر در گذشته «عبادان»(یعنی عبادت‌کنندگان) بوده است. در سال ۱۳۱۴ش طبق مصوبه هیئت وزیران نام عبادان به آبادان تغییر یافت. از مناطق مشهور شهر آبادان می‌توان به محله‌های بریم، بوارده، اروسی، فیه، هزاری‌ها، هلندی‌ها، امیری، احمدآباد، شاه‌آباد، فرح‌آباد، میدان طیب و بهمن‌شیر اشاره نمود. این شهر دارای فرودگاه و بندر است که به دلیل داشتن پالایشگاه نفت و راهبردی بودن و هم‌مرزی با کشور عراق از زمان جنگ‌جهانی دوم از پراهمیت‌ترین شهرهای خاورمیانه و ایران بوده‌ است .نفت از اغلب مناطق خوزستان با لوله به این شهر می‌رسد و پس از تصفیه به کلیه نقاط کشور و برخی مراکز معاملات نفت جهان صادر می‌شود. قبل از پیروزی انقلاب‌اسلامی يكي از وقايع مهم آبادان آتش گرفتن سينما ركس به دست عوامل رژیم پهلوي در 28 مرداد 1357بود كه درآن حادثه 377 تن جان خود را از دست دادند. پس از پيروزي انقلاب‌اسلامي عوامل ضدانقلاب دست به اقدامات خرابكارانه متعددی در سطح شهر زدند كه از جمله آن انفجار بمب در محوطه پالايشگاه آبادان در 23خرداد 1358، تخريب پل واقع بر نهر محربي و نهر ابوالفضل در سوم دي‌1358 و انفجار چند لوله‌ نفت و گاز در شمال آبادان در 16‌اسفند‌1358‌ است. از همان ابتدا حجت‌الاسلام غلام‌حسين جمي(امام‌جمعه آبادان) و جمعي از مبارزین،كميته انقلاب‌اسلامي در آبادان را تشكيل دادند و به مبارزه با اقدامات خرابکارانه ضدانقلاب پرداختند. آبادان از نخستين ساعات آغاز جنگ در31 شهريور 1359با تهاجم هوايي دشمن روبه‌رو شد و خساراتي به پالايشگاه آن وارد شد. در مهرماه1359 آتش سنگين توپخانه دشمن از جنوب اروندرود بر تمام منطقه خرمشهر و آبادان روانه شد و به فرودگاه آبادان، تأسیسات نفتي و اسكله‌هاي شهر و حتي بيمارستان‌ها آسيب جدي وارد شد. در 19مهر دشمن آبادان را به محاصره كامل خود درآورد با این حال حدود 10هزار نفر از ساکنین آبادان شجاعانه این شهر را ترک نکردند. با فرمان تاریخی حضرت امام‌خمینی(ره) مبنی بر شکست حصر آبادان، با تشكيل ستاد فرماندهي اروند در ماهشهر، سرهنگ حسني سعدي در اين زمان به فرماندهي منطقه عمليات آبادان- خرمشهر منصوب شد و نيروهايی که شامل نيروي‌زميني ارتش، تكاوران نيروي‌دريايي، ژاندارمري، نيروي سپاه و بسيج مردمي بودند در منطقة ماهشهر، دارخوين و آبادان مستقر شدند. دشمن که از اشغال چند روزه خوزستان ناکام مانده بود؛ تلاش برای اشغال خرمشهر و آبادان را تشدید کرد و تلاش نمود تا آبادان را با عبور از بهمن‌شير اشغال كند لذا در ساعات اوليه روز هشتم آبان دشمن توانست در كرانه شمال بهمن‌شير به سمت شرق پيش‌روي كرده و حدود 15 كيلومتر از اين كرانه را تحت كنترل خود درآورده و محاصره شهر را تكمیل کند. دشمن با عبور دادن قسمتي از نيروهاي خود از بهمن‌شیر در 9/8/1359 توانست براي اولين بار وارد جزيره آبادان شود که با اجرای عمليات كوي ذوالفقاري مجدداً به عقب رانده شد. حدود يك سال شهر آبادان در محاصره دشمن بود تا آنکه با همت و تلاش رزمندگان در طی عمليات ثامن‌الائمه(ع) در پنجم مهرماه1360، حصر آبادان شكسته شد، اما کماکان گلوله‌باران شهر آبادان همچنان ادامه داشت. اين شهر در طول جنگ به عنوان عقبه عمليات‌هاي مختلفي از جمله بيت‌المقدس، والفجر8 و كربلاي 4و 5  مورد استفاده قرار گرفت. اکنون بسیاری از شهدای دوران مقاومت در گلستان شهدای این شهر به خاک سپرده شده‌اند.

منبع: اطلس‌ جغرافیای‌حماسی 1