شهر سامرا چهارمين شهر مقدس عراق است. ساختمان اين شهر که در 124 کيلومتري شمال بغداد و در سمت شرق رودخانه دجله قرار گرفته، به سال 221 هـ . باز مي گردد. در اين سال محمد المعتصم بالله فرزند هارون الرشيد پايتخت خلافت را از شهر بغداد به سامرا منتقل ساخت و تا سال 256 هـ . هشت خليفه از اين شهر حکمراني و خلافت نمودند. در اين سال المعتمد علي الله عباسي بار ديگر به بغداد بازگشت و آنجا را پايتخت خلافت قرار داد.
سامرا طي مدت سه دهه پايتختي، توسعه فراواني يافت و تعداد زيادي از کاخها و تفريح گاهها و مساجد در اين شهر ساخته شد. آنچه امروزه بر اهميت اين شهر مي افزايد، قرار داشتن بُقعه پاک دو امام معصوم و برخي از افراد خانواده ايشان مي باشد.
حرم مطهر امام دهم حضرت علي بن محمد الهادي(عليهما السلام) (تاريخ شهادت: سال 254 هـ .) و امام يازدهم امام حسن بن علي عسکري(عليهما السلام)(تاريخ شهادت: 260 هـ .) قلب شهر امروزي را تشکيل مي دهد، اين بقعه در دوران زندگاني دو امام(عليهما السلام)خانه مسکوني آنان بود، و پس از شهادت در آنجا دفن شده اند. نخستين ساختمان بر آرامگاه آنان، از قرن چهارم هجري است که تاکنون همواره تجديد و ترميم شده و توسعه يافته است. اين حرم مطهر داراي گنبدي است که يکي ازبزرگترين گنبدها در جهان اسلام است، محيط اين گنبدِ طلاييِ عظيم، 68 متر است که در آن 72 هزار کاشي طلا به کار رفته است. در دو سمت اين گنبد دو گلدسته طلايي زيبا قرار دارد که هر يک داراي 36 متر طول است.
گنبد کنوني در سال 1200 هـ . بر جاي گنبد کهني که ناصرالدوله حمداني در سال 333 هـ . آن را ساخته بود بنا گرديد. در زير گنبد حرم مطهر، ضريح نقره اي زيبايي قرار دارد که ساخته هنرمندان اصفهاني در سالهاي دهه 60 ميلادي است. درون ضريح آرامگاه دو امام معصوم و «حکيمه خاتون» دختر حضرت جواد و عمه امام عسکري است که شاهد ولادت امام زمان«عج» بوده است. اين بانو زني پرهيزکار و مورد احترام چهار امام معصوم بوده است و ديگري «نرگس خاتون» همسر امام حسن عسکري(عليه السلام)و مادر امام زمان است.
درون حرم و قسمتهايي از رواقها به طرز زيبايي آينه کاري شده و از يادگارهاي ملک فيصل اوّل پادشاه هاشمي عراق است و به وسيله ايواني فراخ و سقف دار به صحني که گرداگرد حرم را فرا گرفته راه مي يابد. از ويژگيهاي اين صحن آن است که فاقد حجره مي باشد. در زاويه شمال غربي صحن مطهر، مجموعه اي متشکّل از صحن و ايوان و مسجدي بزرگ با گنبدي کاشي کاري شده قرار دارد که به «مجموعه غيبت» مشهور است. در زير اين مجموعه زيرزميني است که به «سرداب غيبت» شهرت دارد، و نيز اين مجموعه بخشي از خانه مسکوني حضرت عسکري بوده است که در اين زيرزمين به عبادت مي پرداخته و پس از او محل اقامت امام زمان(عليه السلام)بوده است. اين محل از ديرباز مورد توجه شيعه بوده است و از آن جهت که عبادتگاه سه امام بوده، از قداست و احترام ويژه اي برخوردار است. گفتني است که به وسيله پله هايي مي توان به زيرزمين رسيد. فضاي اصلي و کهن زيرزمين عبارت است از تالاري مربع مستطيل به ابعاد 3×5 متر. در شرق اين تالار فضايي است که پنجره اي از چوب دارد و محل عبادت امام(عليه السلام) بوده است.
پنجره اين نمازخانه يکي از با ارزشترين قطعات باقي مانده از دوران عباسيان است و داراي کتيبه اي کهن مي باشد. اين پنجره به دستور الناصر لدين الله عباسي (که از خلفاي علاقمند به اهل بيت(عليهم السلام)بود) در سال 606 هـ . ساخته شده است. در کاشي کاري درون اين بقعه نام ناصرالدين شاه قاجار ثبت شده است که در سفر عتبات خود به زيارت اين جايگاه تشرف يافته است.
خدام سرداب در داخل اين بقعه کوچک حفره اي تعبيه کرده اند و از آن به زائران خاک مي دهند که فاقد هرگونه توجيه و دليل شرعي است؛ کاشيکاريهاي صحن و سردرهاي ورودي از دوره قاجاريه است.

آثار تاريخي سامرا:
* مسجد جامع سامرا، به «جامع المتوکل» مشهور شده و از ساختمانهاي يکي از پليدترين خلفاي عباسي; يعني متوکل عباسي (232-247 هـ .) است.
اين مسجد يکي از عظيم ترين مساجد جهان اسلام در آن دوره بشمار مي رفته. امروزه فقط مأذنه و ديوارهاي آن باقي است که همين دو نيز دليل بر عظمت اين ساختمان است.
ابعاد ديوارهاي مسجد 160×240 متر است آنچه بر اهميت معماري اين مسجد مي افزايد گلدسته آن است که به «ملويه» شهرت دارد و در شمال برج و باروي مسجد و در فاصله 25 متري آن ساخته شده است. ساختمان اين گلدسته مخروطي شکل است که بر قاعده اي مربع به طول  32 متر قرار دارد.
اين مأذنه بر خلاف سنت تمام گلدسته ها، که راه رسيدن به بام آن از پله هايي است که درون مأذنه تعبيه شده، از بيرون آن مي باشد; از اين رو پله ها گِرداگرد سطح بيروني گلدسته را دور زده و به بام آن که در ارتفاع 52 متري از زمين است مي رسد.
بنا به روايت مورخان، متوکل مبلغ 5 ميليون درهم براي ساختمان اين مسجد هزينه کرده است.
* متوکّليه ، شهر کهن سامرا است که از سوي متوکل عباسي ساخته شد و امروزه خرابه هاي اين شهر در فاصله کوتاهي از شمال سامرا نمايان است. از ويژگي هاي اين شهر، خيابان کشيهاي منظم و مستقيمي است که نمونه آن در ديگر شهرها کمتر يافت مي شود. در بخشي از اين شهر مسجدي به نام «جامع ابي دُلَف» وجود دارد.
* جامع ابي دلف، نمونه کوچکترِ مسجدجامع متوکل است به ابعاد 138×215 متر با بارويي به ضخامت 60/1 متر. اين مسجد داراي 18 دروازه است. گلدسته اين مسجد شبيه ملويه است، بااين تفاوت که ارتفاع آن19متر مي باشد. اين مسجد به نام قاسم بن عيساي عِجْلي مشهور به أبودلف (متوفاي 226 هـ .) نامگذاري شده که از فرماندهان عباسي و از شيعيان معتقد بشمار مي رفته است.
* قصرهاي سامرا ، خلفاي عباسي که به سامرا نقل مکان کردند، همگي مشهور به فسق و فجور و برگزاري مجالس جشن و سرور و شادماني بودند; از اين رو، اقدام به ساختمان کاخهاي سرسبز و خوش آب و هواي متعددي در جاي جاي اين شهر و در کناره هاي رودخانه دجله کردند که امروزه تنها از آن کاخها ديوارهاي فرو ريخته و ستونهاي ويرانه باقي مانده است.
نام برخي از کاخها در سمت شمال غربي مسجد جامع متوکل و در شهر المتوکليه:
قصر الجعفري، قصر العروس، قصر المختار، قصر الوحيد، قصر الجعفري المُحْدَث، قصر الغريب، قصر الصبح، قصر المليح، قصر بستان الايتاخيه، قصر التلّ، قصر الجوسق، قصر برکوارا، قصر القلائد، قصر الغَرد، قصر المتوکّليه، قصر البهو، قصر اللؤلؤه و...
بنابه روايت مورخان حداقل هزينه ساختمان هر يک از اين قصرها، متجاوز از پنج ميليون درهم بوده است.

منبع: اماكن زيارتي و سياحتي عراق؛ محمدرضا قمي