«دمشق»
دمشق از شهرهای بسیار کهن شام است و بسیاری از آثار تاریخی قبل و بعد از اسلام در این شهر قرار دارد. دمشق در قرن یازدهم قبل از میلاد، پایتخت پر رونق رومیان بوده است و در سال چهاردهم هجری به دست مسلمانان فتح شد که بعد ها، معاویه پسر ابوسفیان، نخستین سلطان اموی، آن جا را پایتخت خود قرار داد.
ابن جبیر، سیاح و جهانگرد مسلمان در قرن ششم هجری می نویسد : دمشق بهشت خاورزمین، مطلع حسن
دل ربای آن، نگین سرزمین های اسلامی و عروس شهرهایی است که من گشته ام.
شهری است آراسته به گل ریحان و آذین بسته از زیورهای اطلسی از باغ و بستان، همان شهری که خداوند عیسی مسیح و مادرش مریم را در آن پناه داد و به سوی آب خنک و گوارا هدایتشان فرمود. ابن جبیر در این بخش از سخن خود به آیه ای از قران، اشاره داردکه فرمود: « وجعلنا ابن مریم و امه آیه وآوینا هما الی ربوه ذات قرار ومعین» مومنون 50 آن دو «مریم و مسیح (ع)»را به سوی ربوه (تپّه) که دارای استراحتگاه و آب گوارا بود‌‌،‌پناه دادیم. مفسران در تفسیر آیه مزبور نوشته اند که مراد از ربوه، دمشق می باشد.
و برخی هم گفته اند : ربوه کوهی است بلند در یک فرسنگی دمشق و بر بالای آن، مسجدی است زیبا در میان باغ ها و درختان.
چو عیسی و مریم زپروردگار
نشستند در سایه آن مکان دو آیت بگشتند در روزگار
که هموار بودی وجویش روان
یاقوت حموعی می نویسد : گویند نخستین کسی که دمشق را ساخت یکی از فرزندان نوح بود.
و گفته شده : هود پیامبر، اولین کسی است که در دمشق فرود آمد. گویند که عازر غلام حضرت ابراهیم
که دمشق نام داشت و اصلاً اهل حبشه بود، این شهر را بنا نهاد و به همان نام او مشهور گشت و در روزگاران بعد، رومیان در آن سکونت گزیدند.
برخی روایت کرده اند که دمشق خانه نوح بوده و او چوب های کشتی خود را از کوه های پر درخت لبنان، فراهم می کرده است.
آثار باستانی و تاریخی شهر دمشق را می توان به دو بخش تقسیم کرد :
1- آثاری که از روزگاران کهن و قبل از ظهور اسلام وجود داشته و احیاناً هم‌چنان باقی مانده اند، که
می توان به کوه قاسیون و خاطره هایش اشاره کرد.
2- آثار و بناهایی که پس از اسلام و پس از فتح سرزمین شام به دست مسلمانان بوجود آمده و یا ساخته شده است که مهم ترین آن ها عبارتند از : مسجد جامع دمشق،مصلّای امام سجاد(ع)،‌مشهد رأس الحسین(ع)،‌حرم زینب‌کبری(س)دختر‌علیّ‌مرتضي(ع)،حرم‌رقیّه‌بنت‌الحسین(ع)،وقبرتازه کشف شده سکینه بنت امیرالمومنین(ع)، مرج عذرا و قتلگاه حجربن عدی، قبرستان باب الصغیر با مقابر زیاد راجع به خاندان پیامبر و زیارتگاه ها و مقام های دیگر.
« بخش اول : آثار تاریخی قبل از اسلام »
کوه قاسیون:
قاسیون، نام کوهی است مشرف بر شهر دمشق و در آن تعدادی غار، آثار تاریخی و نشانه هایی از انبیا و امم گذاشته، وجود دارد.گویند اهل شهر دمشق، نخست ساکن این کوه بوده و چندین نسل طی زمان های دراز در آن می زیسته اند، ‌وقتی جمعیت آن فزونی یافت و فرهنگ و تجربه شان بالا رفت به دامنه های آن فرود آمدند و شهر دمشق را بنا نهادند.
قاسیون،از مغرب به سلسه کوه‌های لبنان واز مشرق به رشته کوه‌های «قلمون» که تا«حمص» ادامه دارد، ‌متصل می باشد «غوطه» سر سبز خرم در شمال آن واقع است که انسان به کشت و کار در آن می پرداخته و برای مصونیت از خطر سیل و باران های ویرانگر به غار های موجود در آن کوه پناه می برده است.
رقیم « پناهگاه اصحاب کهف»‌ و ربوه« پناهگاه حضرت مریم و حضرت عیسی(ع)» در کوه قاسیون هستند و یا بخش هایی از آن می باشند.
به نوشته برخی «بیت ابیات» در دامنه پایینی قاسیون قرار داشته و تا قرن نهم هجری بر جای بوده است و در بخش بالاتر از آن، قابیل برادر خود هابیل را به قتل رسانده است و رنگ خون او بر روی سنگی که قتل بر آن و یا به وسیله آن انجام گرفته هم چنان باقی است.و به گفته برخی، «بیت ابیات» روستایی بوده در دامنه
کوه قاسیون که خانه آدم ابوالبشر بوده است. (‌بیت ابیات، صالحیه قدیم نام گرفت )
غار خون یا مغارة الدم،‌جایی است که گویند قابیل پس از قتل برادرش، جسد او را کشان کشان به آن جا برده است.
یاقوت صاحب معجم‌البدان می‌نویسد:«من در کوه قاسیون سنگی دیدم همانندخون لخته شده و مردم می پندارد آن، همان سنگی است که قابیل بر سر هابیل کوبید و بدان وسیله او راکشته است و این اثر خون اوست و در پیشاپیش آن سنگ سرخ، مغاره ای است بنام غار خون و مردم به زیارت آن روند و من نیز در این کوه،‌آن غار را زیارت کردم.
برزه : برزه یا زادگاه ابراهیم خلیل الرحمان، روستایی است واقع در دامنه کوه قاسیون كه گویند حضرت ابراهیم (ع)در آن روستا دیده به جهان گشوده است و از غاری که در کوه بوده به آسمان نگریسته و راجع به خورشید و ماه و ستارگان سخن گفته است.لیکن صحیح آن است که حضرت در بابل، که از آبادی های عراقی بوده، به دنيا آمده، هر چند که بعداً به شام هجرت فرموده است :
در سوره انبیاء آیه 71 قرآن کریم فرمود :«و نجيناه لوطا الی الارض التی بارکنا فیها للعالمین»ابراهیم و لوط
را‌ به سرزمینی که برای همه جهانیان با برکت است هجرت دادیم. به عقیده برخی مفسران که هجرت گاه
ابراهیم و لوط علیهم السلام بود، سرزمین شام و حلب بوده است.
رهاندیم لوط و خلیل از بلا
گزیدند در سرزمین مقام
که این شهر را داد پرودگار
ربوه: بگشتند از دست دشمن رها
که آن را بخواندند با نام شام
همه مایه لطف و رحمت قرار
چنان که قبلاً اشاره شد ربوه تپه ای است که پناهگاه حضرت مریم و عیسی(ع) بوده و در کوه قاسیون قرار دارد و مفسران این آیه (‌مومنون- 50)، ربوه راهمان تپه ای واقع در قاسیون می دانند.
ابن بطوطه در کتاب رحله بن بطوطه می نویسد : ربوه، از زیبا ترین منظره ها و تفریحگاه های دنیاست و در آن کاخ و باغ فراوان وجود دارد.
غار ینرب : ینرب در پشت ربوه قرار دارد و به معنای صحرا و دشت است. یاقوت صاحب کتاب معجم البلدان می نویسد : ینرب روستایی است مشهور در نیم فرسنگی دمشق، در میان دل‌گشاترین جایی است که من دیده‌ام. گویند آن جا نماز خانه حضرت خضر علیه السلام بوده است برخی مغاره ينرب را پناهگاه عیسی بن
مریم(ع)پنداشته و برخی گفته اند که قبر موسی بن عمران(ع) در آن قرار دارد و به قولی هم قبر موسی(ع)در
تپه سرخ (کثیب احمر ) که روستایی بوده است در نزدیکی دمشق قرار دارد.به طور کلی در شام قبر هزار و
هفتصد پیامبر وجود دارد.
بیت لهیا :
بیت لهیا یا آلهه، روستایی بوده در غوطه دمشق. گویند حضرت حوا در آن جا سکونت داشته و این جا به او
منسوب است و نیز گویند «آزر» در همین ده بت می‌تراشیده و به ابراهیم (ع) می‌داده که آن‌ها را بفروشد
لیکن او آن‌ها را با سنگی خرد می‌کند و می‌شکست و آن سنگی بوده معروف به درب الحجر، ولی چنان که
یاقوت صاحب کتاب معجم البلدان گفته است، قول درست آن است که ابراهیم در بابل به دنیا آمده است.
غار اصحاب کهف :
از جمله غارهای تاریخی، جبل قاسیون، غار منسوب به اصحاب کهف است که اکنون مسجد و مدرسه در آن قراردارد وزیارت می‌شود لیکن مفسران و مورخان محقق، گویند که غار اصحاب کهف در«افسوس» می‌باشد و آن شهر دقیانوس ستمگر بوده است.
مزّه :
مزه در غرب دمشق قراردارد که قبر دحیه کلبی در آن است.
او از اصحابه پیامبر (ص) و کسی است که جبرئیل به هنگام نزول بر رسول الله (ص) به صورت او نازل
می‌شد و نیز او همان است که نامه پیامبر (ص) را به امپراطور روم برده و مستقیم و یا با واسطه به او رسانده
است.

منبع : کتاب « سرزمین پیامبران»تألیف سیدابراهیم سید علوی