1 ـ صندوق و ضريح امام حسين(عليه السلام)
در عصر آل بويه، عضد الدوله براي نخستين بار در 371ق ضريحي از جنس چوب ساج و تزيين شده با عاج را روي قبر امام حسين(عليه السلام) نصب كرد و قبر را با پارچه هاي گران بهاي ديباج پوشاند.1 در 620 ق مؤيدالدين محمد قمي، وزير شيعي الناصر لدين الله عباسي، صندوقي از چوب بر روي قبر قرار داد و آن را با پارچه هاي گران قيمت پوشاند.2 شاه اسماعيل صفوي در 932 ق صندوق بسيار زيبايي از خاتم بر روي قبر نهاد. پس از آن، شاه عباس صفوي براي نخستين بار، ضريحي از مس بر فراز قبر و روي صندوق ياد شده گذاشت و ضريح را با پرده هاي حرير قيمتي پوشاند.3 در 1153 ق، گوهرشاد خانم، دختر سلطان حسين صفوي و همسر نادر شاه، صندوقي از خاتم بر روي قبر گذارد. گفته اند صندوق كنوني همان صندوقي است كه همسر نادر شاه روي قبر قرار داده بود.4 برخي نيز گفته اند اين صندوقي است كه شاه طهماسب صفوي در 1123 ق به حرم هديه كرده است. اين صندوق در اثر تهاجم وهابيان در 1216 ق آتش گرفت و بخشي از آن سوخت. در 1225ق به توصيه شيخ جعفرآل كاشف الغطاء و به دستور « خان جان » قاجاري صندوق را با پوششي از نقره ترميم كردند و با پارچه حرير پوشاندند.5 روي صندوق به اين موضوع چنين اشاره شده است:
« بعد تكسير اعداء الله في سنة 1216 ق قام بتجديده خان القاجار 1225 ق كتبه صالح الكلكاوي ».
آقا محمد خان نيز ضريحي از نقره بر فراز قبر نصب كرد6 و درهاي ورودي را، كه از رواق به داخل حرم باز مي شد، با نقره تزيين نمود.7 پس از چندي، ناصرالدين شاه، كه به شخصه به زيارت كربلا مشرف شده بود، دستورهايي براي تعمير و بازسازي حرم صادر كرد؛ ضريحي از نقره ساخت و آن را روي قبر گذاشت. بدين گونه قبر مطهر داراي دو ضريح بيروني و داخلي شد. نام هديه كننده ضريح بيروني، يعني ناصرالدين شاه، بر آن ثبت شده است. روي درِ آن، پنجره نقره اي كوچكي است و بر بالاي آن اين عبارت ديده مي شود: قال رسول الله(صلّي الله عليه و آله) « الحسن و الحسين سيدي شباب اهل الجنه و ابوهما خيرٌ منهما » اين ضريح، ضريح مسين شاه عباس را در خود جاي داده است.8 ناصر الدين شاه كه خود داخل آن شده، ضريح و قبر را چنين توصيف مي كند: « من و ميرزا حسن كليد دار جسارت كرده توي ضريح حضرت رفته از ضريح هم درب كوچك ديگر بود ميرزا حسن باز كرد، شمعي در دست داشت دور قبر منور با آجر فرش شده بود كه پا روي آجر گذاشته شود. من از طرفي ميرزا حسن از طرفي به زحمت زياد رفتيم. ميرزا حسن متصل شمع را كج مي كرد. من از دست او گرفتم. من به طور عجيبي روي آجرها نشسته بودم جا تنگ بود. سرم به تخته ضريح مي خورد. جاي نشستن تنگ و بسيار مشكل بود. ميرزا حسن تخته روي قبر مطهر را كشيد. دست برده دو سه مشتي تربت صحيح از روي قبر مطهر برداشتم ».9 در پايين پاي آن، ضريح ديگري متصل به ضريح بيروني قرار گرفته كه به علي اكبر، فرزند دلاور امام حسين(عليه السلام )، تعلق دارد. در 1355 ق، سيف الدين طاهر، از داعيان اسماعيلي، پنجره اي از نقره براي مرقد مطهر ساخت و آن را از هند به كربلا فرستاد كه بر بالاي آن نوشته شده بود:
« ان الداعي الي حب آل محمد الطاهر بن ابي محمد الطاهر سيف الدين نجل سيدنا محمد برهان الدين من بلاد الهند سنه خمس و خمسين و ثلث مائة بعد الالف 1355 ق ».10 در 1360 ق استاد محمد صنيع خاتم شيرازي، از استادان برجسته خاتم كاري، صندوق مطهر را تعمير كرد.
در طول تاريخ، همواره پادشاهان و بزرگان، چراغ دان هاي گران قيمتي از طلا و نقره به داخل ضريح مبارك هديه مي كردند. يك جفت شمعدان طلاي بسيار بزرگ از سوي سلطان عبدالمجيد خان عثماني به حرم هديه شده است. بعضي از قنديل هاي آويزان شده از جنس طلا و نقره، از هند و جاهاي ديگر آمده است.11 امروزه طول ضريح مطهر به پنج پنجره و عرض آن نيز به چهار پنجره تقسيم مي شود. هر قسمت هشتاد سانتي متر عرض دارد. اما بخشي كه مرقد علي اكبر( عليه السلام) در آن است، يعني پايين پاي آن حضرت، از ضريح تنها يك بخش و از طول دو بخش را در بر مي گيرد. طول ضريح مرقد امام حسين(عليه السلام) 5/5 و عرض آن 5/4 متر است و طول آن قسمت كه قبر علي اكبر(عليه السلام) را در خود جاي داده 6/2 و عرض آن 4/1 متر است. ارتفاع ضريح به 5/3 متر مي رسد و بر بالاي آن در چهار گوشه، چهار گويچه شكلي است كه طول هر يك نيم متر و زر اندود است.12 بر روي ضريح، ديوارهاي صحن، حرم و گل دسته ها آثاري از گلوله ديده مي شود كه حاصل تهاجم نيروهاي بعثي به شيعيان متحصن در مرقد در 1370 ش است. اين شيعيان عليه حكومت وقت قيام كرده بودند.
بربالاي سر مبارك آن حضرت، بيرون ضريح، سنگ قهوه اي رنگي به نشانه جايگاه دفن سر آن حضرت نصب است. برخي گفته اند شمر ملعون سر مبارك امام(عليه السلام) را روي آن جدا كرد. بر اساس روايت هاي موجود، امام سجاد(عليه السلام) سر مبارك امام حسين و برخي از شهيدان را به كربلا بازگرداند و در كنار جسدهاي پاك شان به خاك سپرد. بر اساس روايتي ديگر، سر مبارك امام در بالاي قبر پدر بزرگوارش امام علي(عليه السلام) در نجف دفن شده است. امام صادق(عليه السلام) در اين مكان نماز مي گزارد و توصيه مي كرد كه بر سر مبارك امام حسين(عليه السلام)، در اين مكان نماز گزارده شود13 برخي نيز گفته اند سر آن حضرت را به عسقلان مصر بردند و در آن جا دفن كردند. امروزه، در شهر قاهره در مسجدي به نام مسجد الحسين(عليه السلام) ضريحي با عنوان رأس الحسين قرار دارد كه مردم آن شهر پيرامون آن دعا و زيارت مي خوانند و سوم شعبان، روز تولد امام حسين(عليه السلام)، را ده روز جشن مي گيرند و احترام خاصي به اين مكان مي گذارند.
قبر و ضريح علي اكبر(عليه السلام) محل دفن جوان شجاع و دلاور امام حسين(عليه السلام) در پايين پاي آن حضرت است. ضريح امام حسين(عليه السلام)، چنان كه شرح آن در صفحه هاي پيشين رفت، به صورت شش ضلعي است كه دو ضلع پايين آن به علي اكبر و شهيدان بني هاشم تعلق دارد. اين قسمت به ضريح بيروني قبر امام حسين(عليه السلام) وصل شده و 6/2 متر طول و 4/1 متر عرض دارد. بنابر اين از عرض يك بخش و از طول دو بخش را در بر مي گيرد و دو ضلع از آن را به خود اختصاص مي دهد.
2 ـ مزار شهيدان بني هاشم
مزار شهيدان بني هاشم در كنار مزار علي اكبر و پايين پاي مبارك امام حسين(عليه السلام) قرار دارد. بر اساس روايات، بني اسد وقتي شهيدان را به خاك سپردند جنازه هاي شهيدان بني هاشم را، كه در يك خيمه توسط امام حسين(عليه السلام) جمع آوري شده بود، پايين پاي آن حضرت دفن كردند و سپس چند متر پايين تر از آن ديگر شهيدان كربلا، غير از بني هاشم، را به خاك سپردند.14
3 ـ قبرهاي ديگر شهيدان كربلا
تمامي شهيدان كربلا، به جز حضرت ابوالفضل، حربن يزيد رياحي و حبيب بن مظاهر، در نزديكي قبر حضرت امام حسين(عليه السلام) به خاك سپرده شده اند و قبرهاي آنان در سمت جنوب شرقي ضريح امام حسين(عليه السلام)، به فاصله چند متري آن قرار دارد. اكنون اين قبرها، كه در داخل يك اتاقك دوازده متري و حاوي صندوق خاتم است، پنجره اي از نقره به طول پنج متر دارد و آرامگاه را مشخص مي كند. بر بالاي اين پنجره، اسامي حدود 120 تن از شهيدان كربلا، همراه با زيارت نامه مخصوص بر روي كتيبه اي از كاشي هاي آبي نقش بسته است. قبل از توسعه جديد حرم، يعني تا 1213 ق، اين قبرها بقعه اي جداگانه داشت و از حرم امام حسين(عليه السلام) مستقل و مجزا بود به گونه اي كه طواف پيرامون آن ميسر بود. سخن ابو حمزه ثمالي اين مطلب را تأييد مي كند: « سپس از حرم مطهر خارج شو و در مقابل قبور شهدا بايست ».15 كساني كه قبل از توسعه آن را ديده اند توصيف شان به همين گونه است.16 در 1213 ق، عمليات توسعه جديد آغاز شد و به دليل زياد بودن زائران و تنگيِ مكان زيارت، سيد علي طباطبايي و آيت الله شهرستاني براي تأمين رفاه زائران ديوار آن بقعه را برداشتند و راهروي درِ ورودي رواق جنوبي به مزار شهيدان را بستند و در قسمت شمالي آن، ضريحي از چوب ساج قرار دادند سپس ديوار حائل را برداشتند و آن را به حرم متصل كردند. با اين كار امكان طواف پيرامون مزار شهيدان از بين رفت اما فضاي زيارتي مناسبي ايجاد شد. در 1230 ق از سوي ملا محمد صالح برغاني ضريحي از برنج با كتيبه نقره اي حاوي شعرهاي محتشم كاشاني بر آرامگاه شهيدان نصب شد و صندوقي از خاتم نيز در داخل آن قرار گرفت. در اوايل قرن چهاردهم، انيس الدوله، همسر ناصرالدين شاه، ضريح نقره اي به طول حدود 80/4 در پنج شبكه و ارتفاع 70/1 براي آرامگاه شهيدان تقديم كرد. اين ضريح به جاي ضريح قبلي نصب شد و هم اكنون نيز در همان مكان باقي است. در 1361 ق صندوق خاتم كاري اين آرامگاه به كوشش محمد صنيع خاتم شيرازي تعمير شد و ديوارهاي مجاور ضريح را هنرمندان تواناي ايراني آينه كاري كردند.17
پي نوشت ها:
1. جعفر الخليلي، موسوعة العتبات المقدسه، 8/182.
2. مدرسي، همان، 259.
3. آل طعمه، همان، 98.
4. مدرسي، همان، 260.
5. آل طعمه، همان، 100.
6. ناصر الدين شاه، همان، 119.
7. سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه، 231.
8. اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 160.
9. ناصر الدين شاه، همان، 120.
10. آل طعمه، همان، 100.
11. سيف الدوله، همان، 231؛ ابن بطوطه، همان، 273.
12. آل طعمه، همان 100 ـ 101.
13. بنگريد زيارت مخصوص امير المؤمنين كه در آن به دفن سر امام حسين(عليه السلام) در اين مكان اشاره شده است.
14. دايرة المعارف تشيع، 3/363.
15. مدرسي، شهر حسين، 347.
16. همان جا. 17. دايرة المعارف تشيع، 1/44؛ مدرسي، همان، 423.
منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان
