عراق داراي پيشينه تاريخي بسيار کهن بوده و يکي از قديمي ترين تمدنهاي بشري را در خود پرورانده و جاي داده است؛ از اين رو، در جاي جاي عراق آثار تارخي و باستاني متعلّق به دوره هاي گوناگون؛ از هزاران سال پيش از تولد حضرت مسيح(عليه السلام) تا پس از ظهور اسلام را مي توان ديد، سير تاريخيِ حکومتها و خاندانهاي حاکم بر عراق بدين شرح است:
سومريان (4500 ق.م ـ 2300 ق.م)
در اين دوره، ملّت سومر در بخش جنوبي عراق و در دو سمت رودخانه هاي دجله و فرات سکونت داشته اند و بنا بر کاوشهاي باستانشناسان، اين قوم که نژاد آنها همچنان مورد ترديد است، داراي تمدن کشاورزي قابل توجهي بوده و چندين شهر را به نامهاي: «ارک»، «اريدو»، «لاجش» و جزاينها پايه ريزي کرده بودند. پايتخت اين سلسله حاکم، شهر باستانيِ «اور» بوده است.
سومريان بر اثر حملات جنگجويان اکدي از ميان رفتند.
اَکديان (4500 ق.م ـ 2300 ق.م)
همزمان با حکومت سومريان در جنوب عراق، در ميانه عراق سلسله ديگري از مردمان سامي نژاد زندگي مي کردند و داراي شهرهاي آبادي همچون: «بورسيبا»، «کيش»، «نفَّر»، «اجاده» و جز اينها بودند و همواره بر سر تصاحب زمينهاي کشاورزي با دولت جنوبي خود به نزاع بر مي خاستند تا آنکه در سال 2750 ق.م مردي به نام «سرجون اَکدي» در ميان آنان به قدرت رسيد و توانست با جنگها و حملات خود سومريان را نابود و سرزمينهاي آنان راتصاحب کند،ليکن ملّت شکست خورده سومري بار ديگر توانست اکديان را در حملات خود شکست دهد. پس از آن حاکمان سومري و اکدي به توافق رسيدند و در سال 2500 ق.م، کشور يکپارچه اي به نام «اکد و سومر»، که تماميِ ميانه و جنوب عراق را در بر مي گرفت، به پا داشتند.
ايلاميان (عيلاميان)
اينان مردماني بودند که در منطقه کوهستاني شمال خوزستان زندگي مي کردند و پايتختشان شهر شوش بود. داراي دولتي مقتدر و جنگجوياني دلير بودند. سربازان ايلامي در سال 2320 ق.م به سرزمين اکديان حملهور شدند و پس از اشغال پايتخت آنان، پادشاه اکدي را به اسارت خود در آوردند و بتدريج نفوذ و سيطره خود را بر سر تا سر ميانه و جنوب عراق گسترش دادند.
بابليان (2200 ق.م)
يکي از قبايل سامي به نام «عموريان» که همواره در کناره هاي درياي مديترانه سکونت داشتند، به منظور دست يابي به منابع آب و کشاورزي، به سمت شرق حرکت کرده و سرزمينهاي مياني عراق را به اشغال خود در آوردند و پايتخت خود را شهر بابل (در نزديکي حلّه کنوني) قرار دادند. دهها سال ميان عموريان و ايلاميان جنگها در گرفت و همچنان ادامه داشت تا آنکه ششمين پادشاه عموري با قدرت تمام به جنگ ايلاميان رفت و پس از شکست دادن ارتش آنان، شهر شوش پايتخت ايلاميان را به اشغال خود درآورد و بدين ترتيب امپراتوري عظيم خود را پايه ريزي کرد که از آن پس به نام «امپراتوري بابليان» شهرت يافت. او شهر بابل را به اوج عظمت و شکوه و جلال رسانيد که امروزه آثار آن زينت بخش موزه هاي جهان است.
آشوريها (1300 ق.م ـ 606 ق.م)
يکي از قبايل سامي آشوريان هستند که در سال 3000 ق.م به شمال عراق هجرت کردند. آنان نخست جزو قلمرو سومريان و سپس بابليها قرار گرفتند. مردمان اين قوم به شجاعت و جنگجويي شهرت داشتند؛ و به همين جهت نيروي نظامي دو حکومت پيشين را تشکيل مي دادند. آنها پس از ضعف دولت بابليها، نخست ايالات اطراف خود و سپس بابل را اشغال کردند و همچنان به توسعه امپراتوري خويش مشغول بودند تا آنکه در سال 800 ق.م سرتاسر عراق و سرزمينهاي شرق درياي مديترانه و شمال آن را تا حدود ارمنستان در سيطره خود داشتند. پادشاه «سرجون دوم» و فرزندش «سنحاريب» يکي از مشهورترين پادشاهان اين امپراتوري بودند.
کلدانيها (606 ق.م ـ 539 ق.م)
پس از ضعف امپراتوري آشور، در نتيجه شورش مردمان تحت فرمان آنها در ايالات دوردست و اختلافات داخلي، يکي از قبايل سامي به نام «کلدو» که در جنوب عراق به دامداري مشغول بودد، سر به شورش برداشته و با سربازان آشوري به نبرد بر خاست. وسرتاسر جنوب عراق را اشغال نمود و سپس شهر بابل را به تصرف درآورد و آنگاه به همراه پادشاه ماد، پايتخت آشوريان را مورد حمله قرار داد و پس ازاشغال آن، سرزمينهايشان راميان قوم خود تقسيم کرد. کلدانيها در سال 606 ق.م آشوريها را نابود ساختند و دولت بابليان جديد را در شهر بابل پايه ريزي کردند.
يکي از مشهورترين پادشاهان آنان به نام «نَبوکَدنَصَر» يا «بُخت نصر» بود که 40 سال پادشاهي نمود و مصريان را شکست داد و پايتخت يهوديان (اورشليم) را تسخير و ويران کرد و هزاران يهودي را به اسارت گرفت و به بابل آورد. در دوران اين پادشاه علم رياضيات و نجوم پيشرفت فراواني کرد و تقسيم شبانه روز به 24 ساعت و هر ساعت به 60 دقيقه و هر دقيقه به 60 ثانيه، و تعيين ماههاي خورشيدي و قمري و پيش بيني خسوف و کسوف و جز اينها، از اکتشافات اين دوره است.
مادها و پارسها (539 ـ 331 ق.م)
دو قوم ماد و پارس همراه قوم پارت از نژاد آريايي بوده و جمعاً اقوام ايراني را تشکيل مي دادند. مادها در غرب و پارسها در جنوب ايران سکونت داشتند. ابتدا مادها دولتي تشکيل دادند و سپس به رهبري کورش دولت هخامنشي را بنيادگذاري کردند. اين دولت با غلبه بر عراق، آسياي صغير و مصر توانست دولتي مقتدر و ثروتمند را در مناطق مذکور تأسيس کند. داريوش هخامنشي نيز پس از کورش يکي از مقتدرترين شاهان هخامنشي است. پايتخت اين دولت تخت جمشيد بوده است. دولت مزبور با حمله اسکندر مقدوني از بين رفت.
يونانيها (331 ـ 247 ق.م)
اسکندر کبير پس از به قدرت رسيدن در يونان، به جنگ با ايرانيها شتافت و نخست آسياي صغير را اشغال کرد و سپس در سال 331 ق.م موفق شد و سرتاسر عراق را تحت سيطره خود در آورد. پس از مرگ اسکندر «سلوکي» به حکمراني عراق رسيد و دولت سلوکيان را در عراق ايجاد کرد که تا سال 247 ق.م دوام يافت.
پارتيان (247 ق.م ـ 226 م)
اينان يکي از اقوام آريايي ساکن در خراسان کنوني بودند که بتدريج متصرفات خود را توسعه دادند و عاقبت سلوکيان را از ايران و عراق راندند و خود جايگزين آنان شدند و شهر تيسفون را پايتخت خويش قرار دادند. پارتيان 473 سال حکومت راندند و عاقبت «آردوان» آخرين پادشاه آنان در سال 226 م. توسط سلسله ساسانيان از ميان رفت.
ساسانيان (226 م ـ 652 م)
اين امپراتوري چهار قرن عراق را در تصرف خود داشت و پايتخت آن شهر تيسفون بود، تا اين که عاقبت در سال 16 هجري ارتش اسلام لشکريان ايراني را شکست داد و دين مُبين اسلام وارد عراق و ايران گرديد. در دوره حکمراني ساسانيان، عراق پيشرفتهاي فراواني در زمينه هاي کشاورزي و شهرسازي کرد که بسياري از آثار آن تا صدها سال بعد باقي بود.
منبع: اماکن زيارتي و سياحتي عراق؛ محمّد رضا قمي
