1. صندوق و ضريح
نخستين صندوقي كه روي قبر مبارك امام علي(عليه السلام) قرار گرفت، كار داوود بن علي، از بزرگان عباسي، در نيمه اول قرن دوم هجري بود.
بعدها شاه اسماعيل صفوي صندوقي از ساج خاتم كاري شده و نفيس جاي آن نصب كرد كه با گذشت زمان تغييراتي بر آن انجام شد و ضمن تزيين، تاريخ آن نيز ثبت گرديد. در اطراف صندوق، سورة الدهر و حديث هايي در شأن امام علي (عليه السلام) به خط محمد بن علاء الدين محمد حسين با تاريخ 1198 ق نوشته شد. در ابتداي عصر قاجار، صندوق بسيار زيبا و نفيس از جنس ساج روي قبر استقرار يافت. اين صندوق از كارهاي زيباي عبدالرحيم شيرازي جد چهارم صنيع خاتم است كه در هفت ماه در 000/350 سانتي متر به همت محمد جعفر زند برادر كريم خان زند ساخته شده است. اطراف صندوق كتيبه اي زيبا و مزين به آيه هاي قرآن تعبيه شده بود و ناصر الدين شاه نيز جعبه اي از الماس و برليان روي آن قرار داد. صندوق كنوني از ساج خاتم كاري شده بسيار نفيس دوره صفوي است. در اطراف آن سوره الدهر و بعضي احاديث از امام علي(عليه السلام) با خط محمد بن علاء الدين به تاريخ 1198ق ثبت شده است. روي صندوق قبر همواره با پوشش هاي اهدايي پادشاهان پوشانده مي شود. عضدالدوله ديلمي پوششي زيبا روي قبر قرار داد كه با گلابتون بافته و تزيين شده بود. اين پوشش تا دوره قاجار هم چنان روي قبر قرار داشت زيرا ناصرالدين شاه، كه در اواخر قرن سيزدهم هجري به زيارت حرم رفته، از آن پوشش سخن مي گويد و مي افزايد: «هشت صد سال است كه به خوبي روي قبر مطهر بدون هيچ عيبي قرار دارد.»
اما نخستين ضريحي كه برفراز صندوق ساخته شد، در 175 ق توسط هارون الرشيد و از جنس سنگ سفيد بود. اين ضريح در عصر عضد الدوله ديلمي بازسازي شد. بعدها، عباسيان ضريحي از جنس فولاد روي مرقد ساختند و سپس پادشاهان صفوي آن را با يك ضريح نقره اي عوض كردند. برچهار گوشه اين ضريح، چهار قبه مرصع از سوي سلطان حسين صفوي پيشكش شد. زينب بيگم، دختر شاه طهماسب، نيز قنديلي زيبا براي روشنايي داخل آن هديه كرد.
آقا محمد خان قاجار در 1211 ق ضريحي از نقره ساخت و جاي گزين ضريح قبلي كرد. در 1262 ق ضريح ديگري به دستور عباس قلي خان، وزير محمد شاه قاجار، ساخته شد و به جاي آن نصب گرديد. در 1298ق سومين ضريح، كه ساخته آقا سيد محمد مشير شيرازي بود، جاي گزين ضريح قبلي شد. و سرانجام آخرين ضريحي را كه اكنون بر مزار آن امام بزرگوار نصب است، سيف الدين طاهر رهبر اسماعيليان هند ساخت. بيش از ده هزار مثقال طلاي خالص و دو ميليون مثقال نقره در آن به كار رفته و اطراف آن با آيه هاي قرآن و احاديث امامان تزيين شده است.
گفته مي شود در داخل ضريح مطهر علاوه بر امام علي(عليه السلام) حضرت آدم (عليه السلام) و نوح(عليه السلام) نيز دفن هستند.
روضه مطهر مكاني است كه ضريح و قبر در داخل آن قرار دارد. اين روضه به شكل مربع است و سيزده متر طول دارد كه اكنون با سنگ هاي زيباي مرمر پوشانده شده است. ديوارهاي روضه نيز دو متر ارتفاع دارد كه نيمي از آن با سنگ هاي مرمر تزيين شده و نيمي ديگر به صورتي زيبا آينه و كاشي كاري شده است.

روضه مطهر شش در دارد:
1 ـ وسط ايوان طلا دري قرار دارد كه در 1219 ق كار گذاشته شد. اين در را حاج محمد حسين خان اصفهاني صدر اعظم به آستان مقدس هديه كرده بود. مدتي بعد درِ ديگري جاي آن نصب شد كه از جنس طلا و مزين به سنگ هاي گران قيمت و بسيار زيبا است. روي آن حديثي با اين عنوان چشم را روشني مي بخشد: «علي مع الحق والحق مع علي، ولن يفترقا حتي يردا علي الحوض».
2 ـ دري داخل رواق سمت راست در 1283 ق، زمان سلطان عبدالعزيز، نصب شده است. هزينه اين در را حاج علي خان، از نيكوكاران ايراني، تأمين كرد. اين درب در سمت راست زائراني كه داخل حرم مي شوند قرار دارد.
3 ـ داخل رواق سمت چپ دري قرار دارد كه به سال 1287 ق، هم زمان با زيارت ناصر الدين شاه، نصب شده است. در 1376 ق دو درب ياد شده جاي خود را به درهاي جديد داد كه از لحاظ زيبايي و استحكام بسيار بهتر بودند. اين درها با تلاش و پي گيري حجة الاسلام سيد محمد كلانتر و باهزينه يكي از نيكوكاران ايراني به نام مرحوم حاج محمد تقي اتفاق تهراني ساخته شد. بر بالاي سر در آن درها عبارت هايي به اين شرح حك شده است: «قال رسول الله (صلّي الله عليه و آله): انا مدينة العلم وعلي بابها، الحق مع علي وعلي مع الحق، علي قسيم الجنة و النار، حبه جنة، وصي المصطفي حقا، علي، امام الانس والجنه».
4 و 5 ـ دو درب هم در بالا سر امام، سمت غرب حرم، قرار دارد كه به سال 1316 ق نصب شده جنس اش نقره است و آن را دختر امين الدوله و همسر محمد علي شاه به آستان اهدا كرده است. درب ديگر در 1315 ق نصب شده و واقف آن حاج غلام علي مسقطي است.
6 ـ دري رو به روي درب پيشين صحن مطهر است كه با طلا تزيين و به سال 1341 ق در رواق مطهر نصب شده است.

2. رواق ها و درهاي آن
حرم رواقي دارد كه صحن را به روضه وصل مي كند. اين رواق با كاشي هاي آبي مزين شده و در آن آينه و شيشه كاري زيبايي انجام گرفته است. قسمت شرقي رواق اولين بار در 1285 ق شيشه كاري شد و هزينه آن را حاج حمزه تركي خويي، از تاجران نيكوكار نجف، تأمين كرد. ناصر الدين شاه در سفر خود حاج حمزه
را به هنگام انجام اين عمل خير ديده به او نشان و خلعت داده است تا كار را به اتمام برساند. اين رواق از طريق دري به ديوار صحن وصل است. تمامي كف حرم سنگ فرش است كه از معدن هاي نجف به دست آمده و از جنس مرغوب است.
اين رواق در 1307 ق بازسازي شد و در 1369 ق شيشه ها و سنگ هاي قبلي آن را كندند و شيشه ها و سنگ هاي جديدي به ديوار آن نصب كردند.

1 ـ 2 ـ درهاي رواق ها
سمت رواق ها درهايي تعبيه شده كه زائران مرقد شريف را به درون صحن مي رساند. داخل ايوان طلا، دري قرار داشت كه در 1219 ق، ابتداي عصر قاجار، ساخته شده بود. اين درب در 1373 ق به سرمايه سه تن از نيكوكاران تهراني و با هزينه اي معادل نيم ميليون تومان عوض شد. ساخت درب جديد، كه مزين به آيه هاي قرآن، حديث و شعرهاي زيبا است، سه سال به طول انجاميد. اين در با روكشي از طلا تزيين شده و هنوز در مقابل باب الطوسي صحن قرار دارد.
دو درِ ديگر ؛ يكي سمت راست حرم، كه در 1283 ق به هزينه لطف علي خان زند، از پادشاهان زنديه، ساخته و نصب شده بود و درِ ديگري در سمت چپ حرم، كه در 1287ق باحضور ناصر الدين شاه نصب گرديد. اين دو، در 1376 ق جاي خود را به درهاي ساخته شده از طلاي ناب داد كه در آن نهايت ذوق و هنر به كار رفته بود. آيه، حديث و شعر فارسي زينت بخش اين درها است.
اما دو درب ديگري رواق ها را به روضه مبارك متصل مي كند؛ يكي سمت شمال قرار دارد كه به سال 1316ق كه نصب و هزينه آن از سوي دختر امين الدوله، صدراعظم ناصري، تأمين شد و درب ديگر به سال 1318 ق سمت جنوب نصب شد. اين دو در با پوششي از نقره ساخته شده است.
درب ششم از نقره بود كه در 1341 ق با درب طلا عوض شد. به لحاظ وزن و ارزش مادي، اين در از ساير درهاي حرم با ارزش تر است. هزينه ساخت آن 1200 ليره طلا بود كه آن را مادر رييس آل فتله حاج عبد الوهاب وقف حرم كرد. اين در به باب المراد معروف است.

3. ذخاير و نفايس حرم
از ديرباز، همواره پادشاهان و بزرگان هديه هايي را به رسم ياد بود و گرامي داشت مقام آن امام همام به حرم تقديم و پيشكش مي كردند كه بسياري از آن ها در داخل ضريح، حرم و يا خزانه نگه داري مي شد. تا عصر قاجار، در داخل ضريح و خارج آن قنديل هاي طلا و نقره و شمع دان هاي زيبا، كار روشنايي را انجام مي داد و تعداد قنديل هاي بزرگ به هجده عدد مي رسيد.
يك جفت شمع دان طلايي بزرگ وقف سلطان عبد المجيد عثماني، در حرم مطهر نصب بود و يك جفت شمع دان كوچك و گران بهايي را نيز ناصرالدين شاه به حرم هديه كرده بود. يكي از قنديل ها هم هديه علي مراد خان زند بود.
در داخل خزانه جواهر و اشياي طلايي و نقره اي فراواني از پادشاهان مختلف نگه داري مي شد كه ناصرالدين شاه يك جعبه آن را ديده و آن را از جواهر اهدايي نادرشاه مي داند كه از هند آورده بود. در داخل ضريح نيز شمشير جهانگشا، نشان شمايل امام علي(عليه السلام)، تربت هاي مخصوص سيدالشهداء و حضرت ابوالفضل نگه داري مي شد. و يك تاج از پادشاهان هند با ياقوت هاي گران بها در سمت بالاي سر آن حضرت آويخته بود. بسياري از اين ذخاير در تهاجم وهابي ها به كربلا غارت شده است.

4. گنبد و مناره ها
براي نخستين بار در دوره علويان طبرستان، گنبدي برفراز بقعه و مزار امام علي (عليه السلام) برپا شد. محمد بن زيد علوي، ملقب به داعي صغير، به سال 270 ق گنبدي از گچ سفيد برفراز ضريح قرار داد.
ابوالهيجاء عبد اللّه بن حمدان، در 292 ق گنبد عظيم و مرتفعي ساخت و حصاري پيرامون آن برافراشت. در دوران صفويه، شاه طهماسب آن گنبد گچي را كاشي كاري كرد و حرم مطهر را گسترش داد. گنبد كاشي كاري شده تا عصر نادري، هم چنان پابرجا بود. نادر شاه، كه در 1156 ق به زيارت مرقد مطهر آمده بود، دستور داد كاشي هاي كهنه گنبد را بكنند و آن ها را تذهيب كنند. او ثروت فراواني براي طلاكاري گنبد صرف كرد و هديه هاي نفيسي به خزانه حرم تقديم نمود. بربالاي گنبد كتيبه اي قرار دارد كه باني آن را معرفي مي كند: «شكر و سپاس خدا را كه اين گنبد منور و روضه مطهر اعظم السلاطين به دستور و تأييد پادشاه مقتدر سلطان نادرشاه كه خداوند سلطنتش را برقرار و عدالت و احسانش را افزون نمايد در سال 1156 تذهيب شد».
هم چنين چند بيت شعر از شاعر معاصر نادرشاه، سيد حسين بن مير رشيد التقوي هندي حائري (ف 1170 ق)، روي گنبد نوشته شده كه مطلع آن چنين است:
اطلع الشمس قد راق التوافرا * * * ام نار الكليم بدت من جانب الطور
اين تذهيب و طلاكاري، كه از مشهورترين آثار تاريخي است، توسط دويست صنعت گر ماهر انجام شده است.
داخل گنبد با كاشي معرق تزيين شده است. كاشي آن از بهترين و ممتازترين نوع است. ارتفاع گنبد تا نوك قوس 35، محيط آن پنجاه و قطر آن حدود شانزده متر است و تعداد سيزده هزار آجر طلا در آن به كار رفته است. در بالاترين قسمت آن سوره (فتح) «انا فتحنا لك فتحاً مبينا»، به خط محمد علي اصفهاني، و پس از آن سوره جمعه نگاشته شده است. در قسمت مياني گنبد سوره «عم يتساءلون» و تعدادي از شعرهاي ابن ابي الحديد و در قسمت انتهايي سوره «هل اتي» با تاريخ 1121 ش ثبت شده است. اين گنبد داراي دوازده پنجره است كه با كاشي هاي زيبا تزيين يافته است. در 1304 و 1348ق اندكي از روكش فرسوده شده آن بازسازي شد. اين كار زير نظر معمار معروف، حاج محسن، و مشاوران او انجام گرفت. آن ها بخشي از طلاي فرسوده را كندند و دوباره با روكش طلاي جديد پوشاندند.
در 1391 ق نيز يكي از تاجران عراقي به تذهيب و طلاكاري برخي از قسمت هاي گنبد پرداخت و 8787 قطعه آجر تذهيب شده در آن به كار برد.
در اطراف گنبد مبارك و مطهر، دو مناره بسيار زيبا چشم را از چندين كيلومتري روشني مي بخشد. يكي از مناره ها سمت جنوب و ديگري در شمال مرقد قرار دارد. اين مناره ها ابتدا با كاشي تزيين و در دوران نادرشاه، به سال 1156 ق، تذهيب و طلاكاري شده است. روي مناره شمالي، مجاور قبر علامه حلي، وجود چند بيت شعر فارسي نشان از معماري ايراني دارد. تاريخ تذهيب و نام كاتب نيز بر روي آن حك شده است. مطلع شعر چنين است:
ولي الله ازين گلدسته فيض * * * كه بر نه آسمان شد سايه گستر

در مناره جنوبي، يعني مجاور قبر مقدس اردبيلي، پنج بيت شعر عربي و تاريخ تذهيب آن به چشم مي خورد:
و يعجب كل نور من سناه * * * كما شمس الضحي بل صار انور
بالاي مناره ها، پنجره هاي منقشي است كه روي بعضي از آن ها تاريخ تذهيب آن نوشته شده است. پس از طلاكاري مناره ها توسط نادر شاه، شكاف هايي در آن ها پديد آمد و ورقه هاي طلا فروريخت. لذا حاج محمد حسين اصفهاني، وزير فتحعلي شاه، دستور مرمت و بازسازي آن ها را در 1336 ق صادر كرد و مناره جنوبي بازسازي شد.
در 1281 ق عبد العزيز خان عثماني به ترميم و بازسازي مناره ها پرداخت و مناره شمالي در 1315 ق توسط سلطان عبد الحميد عثماني ترميم شد. اما بازهم سر هردو مناره كج بود. اديب الملك كه در آن دوران مناره را ديده از كجي آن سخن مي گويد: «معلوم شد اگر هزار مرتبه خراب كنند و بسازند بازهمان است زيرا رو به مدينه و قبر مطهر جناب نبوي(صلّي الله عليه و آله) تعظيم مي كند».
در 1352 ق وزارت اوقاف وقت بازسازي دوباره مناره جنوبي را بر عهده گرفت. طول يكي از آن ها حدود 35 متر است. نيمي از آن سنگ و بقيه، تا سر مناره، با طلا زر اندود شده و بالاي آن سوره جمعه نقش بسته است.

5. صحن
صحن مرقد مطهر در زمان شاه عباس صفوي با طراحي هاي بديع و هندسي شيخ بهايي احداث شد. اين صحن چهارگوش دارد و حرم را چون نگيني در خود جاي داده و داراي حجره و اتاق هايي در دو طبقه است. هر حجره اي ايواني كوچك دارد كه تا اوايل قرن چهاردهم هجري محل سكونت عالمان، مدرسان و طلبه هاي حوزه علميه نجف بود. در زمان شاه صفي، براي نخستين بار، ديوارهاي صحن را كاشي كاري كردند
و سقف اين ايوان ها و حجره ها نيز با كاشي هاي بسيار زيبا و نفيس اصفهان تزيين شد. ديوار پيرامون صحن هفده متر ارتفاع دارد كه به شكل مستطيل اطراف آن را فراگرفته است. طول ديوار از جنوب به شمال 77 و از شرق به غرب 72 متر است. ظاهراً نادرشاه تعميراتي در صحن انجام داده است؛ زيرا نام او بر بالاي سر در ورودي ثبت شده است. اين اقدام او با هزينه اهدايي از سوي همسرش، در 1156 ق، مدت چهار سال به طول انجاميد. از آن كاشي كاري اكنون فقط قسمتي از آن در ايوان العلماء باقي مانده است چون در 1197 ق علي مراد خان زند آن را بازسازي كرد.
در 1323 ق، سنگ ها و كاشي هاي صحن كنده شد و بر سردر ورودي زائران فروريخت و تعدادي از زائران كشته شدند. اين حادثه باعث شد دولت عراق تمام كاشي كاري هاي صحن را از نو احياء و بازسازي كند كه اين كار چهار سال زمان برد.
تا ابتداي دوره قاجار در كف صحن قبرهاي زيادي وجود داشت كه برخي از آن ها از سطح زمين بلندتر بود و حركت زائران را با كندي مواجه مي كرد. با تلاش علامه سيد مهدي بحر العلوم راهروهاي زيرزميني حفر شد و آن قبرها به پايين انتقال يافتند. پس از آن صحن مسطح و سنگ فرش شد. اين كار در 1206 ق و با هزينه يكي از نيكوكاران ايراني صورت گرفت. در 1315 ق سنگ هاي حياط صحن به دستور سلطان عبد الحميد عثماني كنده شد و راهروهاي زيرزميني ترميم و بازسازي گرديد. در اين هنگام قبر تعدادي از پادشاهان نيز كشف شد. هم اكنون ضلع شرقي و غربي صحن 84، ضلع شمالي آن 74 و ضلع جنوبي آن 75 متر طول دارد. هريك از ضلع هاي شمالي و شرقي پانزده ايوان و ضلع هاي غربي و جنوبي آن چهارده ايوان دارد. در هر ايوان حجره اي است كه داخل آن يكي از مشاهير، عالمان و رجال دفن شده است.

6. ايوان ها
1 ـ 6. ايوان طلا
ايوان طلا از زيباترين و با شكوه ترين ايوان هاي حرم است كه در پايين پاي مبارك و رو به مشرق واقع شده و در برابر آن باب السوق الكبير قرار دارد. اين ايوان چهل متر ارتفاع و 45 متر طول دارد و به طور كامل از طلاي ناب روكش شده است. طلاكاري ايوان و گنبد را نادر شاه در 1156 ق انجام داده است. تمام نماي بيروني ايوان، كناره ها و ديواره ها تا سقف و قوس با طلاي ناب پوشش داده شده است.
از داخل ايوان طلا دري به داخل رواق باز مي شود و چهل چراغ بسيار زيبايي در وسط ايوان نصب شده كه هديه ناصر الدين شاه است. در مقابل اين ايوان حوض بزرگي قرار داشت كه به حوض كوثر مشهور بود و بعدها از ميان رفت.

2 ـ 6. ايوان العلما
در شمال حرم قرار دارد و از آثار عصر آل بويه است. اين ايوان در عصر صفوي تجديد بنا و در دوره نادري به طور كامل كاشي كاري شد كه امروزه به همان حال باقي است و قدمت آن از ديگر قسمت هاي حرم بيشتر است. روي كاشي آن قصيده اي از قوام الدين در شانزده بيت به خط زيباي كمال الدين حسيني گلستانه اصفهاني ديده مي شود كه مطلع آغازين آن چنين است:
يا رب خير المرسلين * * * سلم علي نوح الامين
در اين ايوان عالمان زيادي دفن شده اند و به اين سبب «ايوان العلما» نام گرفته است. تكيه بكتاشيه، يادگار عصر عثماني، سمت غربي اين ايوان بوده است.

7. ديوارهاي صحن
حرم مطهر از سمت صحن داراي سه ديوار است:
1 ـ ديوار اول به شكل مستطيل و داراي هفده متر ارتفاع است. از جنوب تا شمال 77 و از شرق تا غرب 72 متر طول دارد. اين ديوار دوطبقه است و هر طبقه حجره و ايوان هايي دارد.
2 ـ ديوار دوم به ارتفاع ديوار اول در وسط صحن و مستطيلي ساخته شده است. از شمال تا جنوب 31 و از شرق تا غرب سي متر طول دارد. بر اين ديوار سه در تعبيه شده است. دو درب در مقابل هم است كه يكي از سمت شمال مقابل باب طوسي و ديگري از جنوب مقابل باب القبله صحن باز مي شود. درب سوم نيز به ايوان طلا مشرف است.
3 ـ ديوار سوم، به ارتفاع دو ديوار قبل، به صورت مربع و محيط به قبر شريف و روضة المقدسه است. از شمال تا جنوب سيزده متر و از شرق تا غرب نيز همين مقدار طول دارد. از اين ديوار پنج در به حرم باز مي شود.

8. درهاي صحن
صحن مرقد مطهر امام علي (عليه السلام) در دوره صفوي چهار در داشت كه زائران از طريق آن ها به داخل صحن راه مي يافتند. در عصر عثماني يك در به تعداد آن ها اضافه شد و امروزه هر پنج در محل ورود و راه يابي زائران به صحن شريف است. نام اين درها عبارت است از:
1 ـ 8. باب الكبير: سمت شرق حرم واقع است و به عنوان درب اصلي مورد استفاده قرار مي گيرد و چون روبه روي سوق الكبير قرار دارد، باب الكبير نام گرفته است.
2 ـ 8. باب شرقي: كوچك تر از باب الكبير است و در سمت شرق حرم مطهر قرار دارد. از آن جا به بازار عبا فروشان يا بزازها راه دارد. روي اين درب آيه هايي از قرآن و نيز چند حديث درج شده است. آن را در 1252 ق ساخته اند.
3 ـ 8. باب الطوسي: در شمال مرقد مطهر واقع است و به دليل قرار گرفتن در خياباني كه در نزديكي آن مسجد و آرامگاه شيخ طوسي (ف 460 ق) است، باب طوسي نام دارد. گويند اين درب رو به سمت مشهد مقدس است.
4 ـ 8. باب القبلة: سبب اين نام گذاري آن است كه رو به سمت قبله دارد. اين باب بر ديوار جنوبي صحن واقع است.
5 ـ 8. باب سلطاني: باب سلطاني را سلطان عبد العزيز عثماني در 1279 ق ساخته است. آن را باب الفرج نيز مي گويند. اين درب در سمت غرب صحن است.

منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان