در نجف اشرف برخي از صحابه، تابعين و ياران امام علي(عليه السلام) و نواده هاي امامان به خاك سپرده شده اند. بسياري از اين ها در ثويه، سه كيلومتري نجف بين راه مسجد حنانه و مسجد كوفه، دفن هستند كه در حال حاضر از آن همه قبر تنها قبر كميل بن زياد زيارتگاهي دارد.
احنف بن قيس
احنف يكي از ياران رسول خدا(صلّي الله عليه و آله) بود كه در عصر پيامبر(صلّي الله عليه و آله) براي گسترش و حفظ دين اسلام تلاش زيادي كرد. او بعدها به خدمت امام علي(عليه السلام) آمد و در جنگ هاي آن حضرت عليه دشمنان حضور يافت و پس از شهادت آن حضرت در كنار فرزندش امام حسن(عليه السلام) قرار گرفت.1
سهل بن حُنيف
از ياران رسول خدا(صلّي الله عليه وآله) بود كه در همه جنگ ها كنار آن حضرت با كافران و مشركان جنگيد. سهل در عصر خلافت امام علي نيز از ياران او بود و امام او را عضو « شرطة الخميس » و به حكومت بصره منصوب كرد. او به هنگام جنگ جمل جانشين علي(عليه السلام) در كوفه شد. در جنگ هاي صفين و نهروان نيز حضور يافت. سهل به سال 38 هجري در كوفه از دنيا رفت و امام بر جنازه اش نمازگزارد.2
عثمان بن حنيف
او از صحابه پيامبر(صلّي الله عليه و آله) و ياران علي(عليه السلام) است كه از طرف آن امام به حكومت بصره گمارده شد. سپاهيان جمل پس از گرفتن بصره او را تحقير و آزار، و سپس رها كردند. او در كوفه ساكن شد و زمان معاويه از دنيا رفت.3
عبيدالله بن ابي رافع
عبيدالله بن ابي رافع از ياران امام علي(عليه السلام)، كاتب او و از رجال برجسته و اديب عصر خود بود. او را نخستين كسي مي دانند كه به سيره نويسي در تاريخ اسلام رو آورد، اگرچه كتابي از وي در اين باره برجاي نمانده است.
خبّاب بن الارت
خبّاب صحابه خاص رسول اكرم(صلّي الله عليه و آله) بود و در جنگ هاي صدر اسلام حضور داشت. در جنگ جمل، صفين و نهروان در ركاب امام علي(عليه السلام) جنگيد. او در 37 ق در كوفه از دنيا رفت و علي(عليه السلام) بر جنازه اش نماز خواند.
رشيد هَجري
يكي ديگر از ياران و پيروان خاص امام علي(عليه السلام) بود كه جان خويش را در راه دوستي و عشق به امام علي(عليه السلام) گذاشت و به دست افراد معاويه به شهادت رسيد.4 قبر او با گنبد و بقعه اي در نزديكي پل عباسيه نزديك شهر كفل است.5
عبدالله بن ابي اوفي
از صحابه حاضر در بيعت رضوان بود كه در جنگ هاي صدر اسلام در ركاب پيامبر(صلّي الله عليه و آله) مي جنگيد و در 81 ق از دنيا رفت.6
مرقد كميل بن زياد
كميل بن زياد، يار و هم راز علي(عليه السلام) است و امام، دعاي عظيم الشأن و روح بخشي را به او تعليم داد. اين صحابه بزرگ امام علي(عليه السلام) در 82 ق توسط حجاج به شهادت رسيد. ساختمان بقعه او كمي بالاتر از سطح زمين قرار گرفته و به وسيله ده پله به آن راه است. اين ساختمان نسبتاً قديمي يك رواق و گنبد دارد و داخل آن ضريحي است كه برفراز قبر آن بزرگوار قرار يافته است. آرامگاه كميل در ثويه تنها مزاري است كه امروزه پابرجاست و زائران زيادي، البته در روزهاي جمعه دارد، مكان قبر او در نزديكي مسجد حنانه واقع است.
عبدالله بن يقطر
او برادر رضاعي امام حسين(عليه السلام) و پيك و نماينده مخصوص آن حضرت به سوي كوفه بود. او را عبيدالله بن زياد دستگير كرد و همانند مسلم بن عقيل از بالاي ديوار به پايين انداخت و شهيد كرد. سپس سرش را از بدن جدا نمود. اين يار با وفاي امام حسين(عليه السلام) در ثويه دفن شده است.7
قنبر
يكي از خدمت گذاران باوفاي امام علي(عليه السلام) بود، كه در ثويه به خاك سپرده شده است. البته در شهر حمص سوريه نيز قبري وجود دارد كه منسوب به قنبر، غلام علي(عليه السلام)، است.
ميثم تمار
ميثم تمار از ياران فداكار و از جان گذشته علي(عليه السلام) بود كه در راه حفظ آرمان هاي خود و حمايت از پيشوا و مقتدايش، علي(عليه السلام)، در 60 ق، ده روز قبل از ورود امام حسين(عليه السلام) به كربلا، به دار آويخته شد. عمرو بن حريث، حاكم كوفه، به دستور عبيدالله بن زياد او را به طرز فجيعي به شهادت رساند و پيكر پاك ميثم در ثويه، بين مسجد حنانه و مسجد كوفه(هزار متري مسجد كوفه) خاك شد. مكان او فاصله چنداني با خانه امام علي(عليه السلام) در كوفه ندارد.
در داخل بقعه او ضريح كوچك فلزي به ابعاد 3 × 2 متر قبر را در خود جاي داده است. خود آن ضريح هم در داخل رواق مزين و كاشي كاري شده قرار دارد.8
بر بالاسر در ورودي مزار ميثم جمله اي از امام علي(عليه السلام) خطاب به وي نقش بسته است:
« قال الامام علي(عليه السلام): يا ميثم كيف انت اذا دعيت... » [ اي ميثم چگونه خواهي بود زماني كه تو را به بيزاري جستن از من فراخوانند، گفت به خدا سوگند هرگز از تو چنين نخواهم كرد. علي(عليه السلام) فرمود در اين صورت كشته و مثله خواهي شد. گفت: براي خدا در اين مورد صبر و بردباري چيز اندكي است. علي(عليه السلام)، گفت: اي ميثم در اين صورت همراه و هم پاي من در بهشت خواهي بود ].
مزار و آرامگاه ميثم تمار امروزه زائران زيادي دارد.9 بر قبر اين يار با وفا و فداكار امام علي(عليه السلام) از سوي عضدالدوله ديلمي آستانه و بقعه اي ساخته شد. از آن هنگام تا عصر قاجار تعمير خاصي روي آن انجام نشد تا اين كه شيخ ملا علي از خاندان آل خليلي در 1260 ق تعميراتي انجام داد. يكي از مجتهدان بزرگ نجف به نام سيد عطاء اله رومي گنبد و حرم با شكوهي براي ميثم ساخت كه صحني اطراف آن را احاطه كرده بود. در 1382 ق نيز تمامي عمارت قديم توسط حاج محمد رشاد، از بازرگانان نيكوكار نجف، خراب شد و حرم جديدي بارواق ها و ايوان و گنبد بزرگ مزين به كاشي هاي لاجوردي جاي آن ساخته شد.10
ابوبكر بن علي(عليه السلام)
ابوبكر فرزند نهم حضرت علي(عليه السلام) است. نامش عبدالله و مادرش ليلي بنت مسعود بود. او همراه كاروان كربلا به اين سرزمين آمد و در كنار اهل بيت امام حسين(عليه السلام) و يارانش به فداكاري و جان فشاني پرداخت و سرانجام در راه اهداف والاي مقتدايش به شهادت رسيد.11 مزار او داراي صحن، سالن كوچك و ضريح است كه در راه نجف به سوي بغداد واقع شده است. البته بايد گفت به احتمال قريب به يقين، ابوبكر بايد كنار ديگر شهيدان عاشورا در كربلا و پايين پاي مبارك امام حسين(عليه السلام) دفن شده باشد.
زيد بن صوحان
زيد بن صوحان برادر صعصعة از ياران و اصحاب فداكار امام علي(عليه السلام) بود كه در جنگ جمل شهيد شد. از امام صادق(عليه السلام) نقل است كه وقتي او در جنگ به زمين افتاد حضرت علي(عليه السلام) بالاي سر او آمد و فرمود: « اي زيد خدايت رحمت كند، بسيار كم زحمت و بسيار ياور خوبي بودي ».12 زيد در دوران خلافت خليفه سوم نزد معاويه به شام تبعيد شد و خليفه نتوانست مخالفت هاي او را در كوفه تحمل كند زيرا وي جزو قاريان و ناراضيان كوفه بود كه عليه حاكم انتسابي خليفه، سعيد بن عاص، به شورش برخاسته بودند.13 مزار او در ثويه است.
صعصعة بن صوحان
وي برادر زيد بن صوحان از ياران وفادار امام علي(عليه السلام) بود كه در زمان معاويه از دنيا رفت و در ثويه خاك شد.14
عمرو بن حمق خزاعي
عمرو بن حمق خزاعي از ياران رسول خدا(صلّي الله عليه و آله) و امام علي(عليه السلام) است. او به دستور معاويه به شهادت رسيد و در ثويه به خاك سپرده شد. عمروبن حمق از مخالفان سرسخت و جدي عثمان، خليفه سوم، بود كه در محاصره منزل خليفه نيز حضور داشت.
سليم بن قيس هلالي
از ياران امام علي(عليه السلام) و راوي اسرار آل محمد است. كتاب او نخستين منبع در تاريخ تشيع بود كه متأسفانه از بين رفته است. سليم بن قيس نيز در ثويه دفن است.
نصر بن مزاحم المنقري
نصر بن مزاحم المنقري مؤلف كتاب وقعة الصفين است. او روايت هاي زيادي را از نواده هاي كساني كه در جنگ صفين حضور داشتند نقل كرد و تأليف خود را بي نظير و منحصر به فرد ساخت به گونه اي كه كتاب او تنها تأليف درباره جنگ صفين است. وي سرانجام در 218ق از دنيا رفت و در ثويه به خاك سپرده شد.
از ساير افرادي كه در ثويه دفن هستند مي توان به اين افراد اشاره كرد:
ابو موسي اشعري، زياد بن ابيه، مغيرة بن شعبه، داود بن حسن مثني، حسن مكفوف.15
پي نوشت ها:
1. در مورد زندگي وي بنگريد، ابن عبدالبر، الاستيعاب في معرفة الاصحاب.
2. كمونه حسيني، آرامگاههاي خاندان پاك پيامبر و صحابه و تابعين، 252؛ و نيز بنگريد: ابن عبدالبر، الاستيعاب.
3. همان، 255.
4. براي اطلاع از زندگي وي بنگريد: ابن حجر عسقلاني، الاصابه في تمييز الصحابه، 2/280.
5. كمونه حسيني، همان، 254.
6. بنگريد: ابن عبدالبر، الاستيعاب في معرفة الاصحاب.
7. عبدالرزاق كمونه حسيني، همان، 251.
8. جلالي الحسيني، مزارات اهل البيت، 61 ـ 62.
9. اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 198؛ كمونه حسيني، همان، 251.
10. دايرة المعارف تشيع، 1/112.
11. ابو الفرج اصفهاني، مقاتل الطالبيين، 56.
12. ميلاني، عتبات عاليات عراق، 60-61.
13. بلاذري، انساب الاشراف، 5/40؛ طبري، تاريخ الطبري، 3/365.
14. كمونه حسيني، همان، 255.
15. حجت بلاغي، تاريخ نجف اشرف وحيره، تهران، مظاهري، 1328 ش، 168.
منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان
