صحن حرم
گنبد و بارگاه سالار شهيدان هم چون نگيني در ميان انگشتري قرار دارد كه جلوه اي خاص به آن بخشيده است. پيرامون و گرداگرد حرم را صحني وسيع احاطه كرده است. بر اين صحن نام « جامع » و « مشهد » نيز اطلاق مي شود كه از داخل به شكل مستطيل و دو طبقه و از بيرون به شكل بيضوي است. ارتفاع ديوارهاي آن به دوازده متر مي رسد كه تا دومتر آن با سنگ و بقيه با كاشي تزيين شده و كتيبه ها و آيه هاي قرآني زينت بخش آن است. قبل از توسعه جديد حرم، مدرسه ها و مسجدهايي پيرامون آن قرار داشت كه به داخل صحن راه مي يافتند. اين اماكن در توسعه خيابان هاي مجاور به كلي تخريب شد. بناي بخش شمالي آن توسط شاه طهماسب صفوي ساخته شده است و پيش از آن، داراي ضلع شرقي، غربي و جنوبي بود. مساحت صحن 82×158 متر يعني 1500 متر مربع با 65 ايوان و حجره است. اين حجره ها در دوران ناصري و به دستور وي تعمير شد. صحن با هفت در به بيرون راه مي يابد و كف آن در 1375 ق با سنگ هاي سياه معدني فرش شده است. در گذشته تكيه اي با نام « تكيه بكتاشيه » در داخل صحن، سمت راست باب القبله، قرار داشت كه عبد المؤمن دده ساخته بود و صوفيان ترك در عصر عثماني در آن گرد هم مي آمدند. اين تكيه در توسعه هاي جديد از بين رفت.
صحن صغير ( كوچك )
در جوار صحن اصلي و سمت شرقي آن صحن كوچكي قرار داشت كه به وسيله راهرويي به هم وصل مي شد. اين صحن را صحن صغير مي ناميدند. مساحت آن 48 متر مربع و داخل آن با كاشي هاي زيبا تزيين شده بود. تاريخ بناي آن به دوران عضد الدوله ديلمي (قرن چهارم هجري) مي رسيد و چند تن از پادشاهان آل بويه در آن به خاك سپرده شدند. اما اين صحن در تعميرات بعدي از ميان رفت و به صحن اصلي پيوست.
درهاي صحن
صحن شريف حسيني اكنون داراي ده در است كه زائران به وسيله آن ها به داخل صحن و مرقد مطهر راه مي يابند. اين صحن تا عصر قاجار تنها شش در داشت.
باب القبله
باب القبله قديمي ترين درِ صحن و درِ اصلي است كه به ايوان طلا باز مي شود و چون سمت قبله قرار دارد آن را باب القبله ناميده اند. اين دَرب در 1275 ق به دست احمد گواد ساخته شده و كتيبه اي در ضلع غربي آن حاكي از اين تاريخ است. ارتفاع آن حدود پانزده و كف آن هشت متر است و دري از چوب مرغوب ساج به ارتفاع شش و عرض چهار متر بر آن قرار دارد. ساعت بزرگي بر بالاي آن نصب است و پايين آن، اين عبارت ديده مي شود: « السلام عليك يا ابا عبد الله ». سوره « والشمس » بر قسمت فوقاني دروازه به خط محمد مكاري زينت بخش آن است.اين در را باب الذهب نيز ناميده اند و در دو طرف آن چهارده حجره تحتاني و فوقاني قرار دارد.
باب قاضي الحاجات
باب قاضي الحاجات در برابر سوق العرب است و به ياد حضرت مهدي (عج) آن را چنين ناميده اند. ارتفاع آن پنج و عرض آن 5/3 متر است. دري به ارتفاع چهار و عرض سه متر بر آن تعبيه شده كه آن را در 1286 ق ساخته اند. اين در با آيه هايي از قرآن مزين است.
باب الشهداء
در ميانه ضلع شرقي و راه مرقد حضرت ابوالفضل واقع است و آن را به ياد شهيدان كربلا « باب الشهداء » ناميده اند. ارتفاع آن به چهار و عرض آن به سه متر مي رسد.
آيه هايي از قرآن با خط زيبا بر اين در نقش بسته است. در گذشته، دو درِ صحن صغير و باب الصافي جاي آن قرار داشت.
باب الكرامه
باب الكرامه در دورترين نقطه ضلع شمال شرقي صحن و كنار باب الشهدا است و به سبب كرامت امام حسين(عليه السلام) باب الكرامه ناميده شده است. چهار متر ارتفاع و سه متر عرض دارد و با آيه هايي از قرآن تزيين شده است.
باب السلام
اين دروازه در وسط ضلع شمالي واقع است و چون مردم از آن جا به امام حسين(عليه السلام) سلام مي دادند به باب السلام معروف است. چهار متر طول و سه متر عرض دارد و آيه هايي از قرآن بر آن نقش بسته است.
باب الرجاء
در ميان باب القبله و باب قاضي الحاجات دري است كه آن را، به اميد برخورداري از فضل و كرامت الهي، باب الرجاء مي خوانند. كتيبه اي از بيرون با آيه هايي از قرآن آن را جلا بخشيده است. قوس ايواني كه بر فراز آن است با كاشي هاي زيبا همراه با آيه هاي قرآن به خط ثلث تزيين شده است. ارتفاع دروازه به حدود پنج و عرض آن به 5/3 متر مي رسد.
باب السّدرة
اين دروازه به ياد درخت سدري كه نشانگر قبر بود و هارون الرشيد آن را از بيخ بركند، به « باب السدره » معروف شد. در دورترين نقطه ضلع شمال غربي صحن قرار دارد و ارتفاع آن به چهار و عرض آن به سه متر مي رسد. اين دروازه پيش از آن بر « باب القبله » نصب شده بود و در 1385 ق به اين مكان منتقل شد. بالاي اين در با آيه هايي از قرآن تزيين شده است.
باب السلطانيه
در سمت غرب صحن، دروازه اي به وسيله يكي از پادشاهان عثماني ساخته شد كه آن را « باب السلطانيه » نام نهادند. ارتفاع آن چهار و عرض آن سه متر است و آيه هايي از قرآن زينت بخش آن است. مدرسه حسن خان سردار مقابل اين در قرار دارد.
باب رأس الحسين
اين دروازه روبه روي سر مقدس(بالاسر) امام حسين(عليه السلام) باز مي شود و آن را باب رأس الحسين(عليه السلام) خوانده اند. محل آن به وسيله كاشي هاي زيبايي تزيين شده است. ارتفاعش به چهار و عرضش به سه متر مي رسد و ساعت زنگ دار بزرگي نيز بر بالاي آن نصب است. هم چنين در بالاي اين باب آيه هايي از قرآن با تاريخ 1372 ق نگاشته شده است.
باب الزينبيه
در جنوب غربي صحن يعني نزديك تل الزينبيه ساخته شده است و به سبب نزديكي به آن مكان به « باب الزينبيه » معروف است. ارتفاع آن چهار و عرض آن سه متر است و با آيه هايي از قرآن مزين شده است.
شايان ذكر است همه اين ده درب اكنون به فلكه اي باز مي شود كه در 1368ق احداث شده است.
منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان
