تاريخ بارگاه ميثم تمّار
لويس ماسينيون درکتابش، آنجا که به ثبت مشاهدات خود در سفر به کوفه، مي‌پردازد مينويسد:
«... و از آنجا به سمت تّپه‌هايي که در سمت جنوب قرار داشت و نامشان قصر الإماره، بيت علي و قبر ميثم تمّار بود رفتم.»1
ماسينيون مينويسد: در تاريخ 10 مارس سال 1934 ميلادي به اين سفر رفته و اين بدان معني است که قبر ميثم تمّار از گذشته، ساخته و معمور بوده است، هر چند کتب مربوط به معرّفي آثار تاريخي و سرگذشتنامه‌ها نتوانسته‌اند بهطور دقيق حدود آن را معيّن کنند.
شيخ محمّد حسين مظفّر، بارگاه ميثم را اين گونه توصيف مي‌کند:
«امروزه بر فراز قبر ميثم، گنبدي کوچک است که همسايگان و مجاوران مسجد کوفه و حتّي کساني که بالغ بر هشتاد سال سن دارند، از زمان ساخت آن بي‌خبرند. زير گنبد و داخل ساختماني که گرداگرد قبر قرار گرفته نيز نوشته يا نقشي نيست که از روي آن، زمان ساختش را دانست. اخيراً حاج عبّاس ناجي نجفي ـ وفّقه الله ـ اين گنبد را کاشي کاري نموده است. ديواري که صحن اطراف قبر را احاطه کرده نيز به دست سيّد عطاء الله ارومي که از اهالي اروميّة آذربايجان و يکي از طلاّب علوم ديني نجف اشرف است ساخته شده و حدود پنجاه سال از بناي آن مي‌گذرد. ايواني که امروزه جلوي اتاق قبر ميثم است را نيز او ساخته و اتاق و گنبد را هم او مرمّت کرده است و کما کان از او آثار ديگري هم درمسجد و اطراف آن مشاهده ميشود و اين براساس گفته‌هايي کي از پير مرداني است که خادم مسجد کوفه است وخودش در دوران نوجواني يکي از کساني بوده که به عنوان کارگر در اين ساخت وساز مشارکت داشته است.»
شيخ محمّد حسين مظفّر در ادامة توضيحاتش مي‌‌گويد:
«روي قبر، سکوّيي بوده و روي آن سکّو، تخته سنگي بوده که نام ميثم و اين که از ياران امير المؤمنين علي علیه السلام بوده، بر آن منقوش بوده است. اين سکّو و آن تخته سنگ اکنون در زير صندوقي چوبي است که حاج خضر سيّاب نجفي ـ وفّقه الله ـ آن را ساخته و بر روي آن نوشته است: قبر ياور امير المؤمين، ميثم بن يحياي تمّار، سال 1360 هجري...»
او باز اين گونه ادامه مي‌دهد که:
«گرداگرد قبر ديواري قديمي بوده که در حدود پنج متريِ اتاقِ قبر قرار داشته و کافي است که درآن فاصله، خاک را اندکي کنار بزنيد تا پِيِ آن را ببينيد. اين مطلب را شيخ طعمه بن شيخ ياسين، کليدار قبر مسلم بن عقيل علیه السلام به من گفت. پهناي پيِ اين ديوار که طرف شرقيِ آن پيداست، حدود يک‌متر است. او همچنين به من گفت که در ضلع شرقي، ميان ديوار قديم و ديوار جديد، قبرهايي قديمي وجود دارد و اينها شواهد ديگري است بر اين که اين جا قبر ميثم تمّار است.»2
شيخ محمّد حرز الدّين درکتاب «مَرِاقد المَعارف»، در بارة قبر ميثم بهطور اشاره مينويسد:
«مرقد او در کوفه، در جانب غربي مسجد اعظم کوفه و در نزديکي آن و کنار خانة عمرو بن حريث، متوفّاي سال 85 هجري قمري است؛ امروزه مرقد او معمور و برپا است و بر فراز آن گنبدي است سپيد، با حجم و ارتفاعي متوسّط و در ميان حرمي ساده».3
تاريخِ آغاز کار بازسازي، 26 ژون سال 1962، مطابق با سال 1382 هجري قمري و تاريخ اتمام آن، 4 نوامبر 1968، مطابق با 1388 هجري قمري بوده است. او براي ميثم تمّار حرمي ساخت و بر روي آن گنبدي بلند بالا بنا کرد و آن را با کاشيِ فيروزه‌اي پوشانيد و در اطراف مرقد او رواقهايي براي زائران برپا نمود. نيز وي جلوي مرقد ميثم، ايواني شرقي، متناسب با ارتفاع بناي حرم ساخت که بر سَر درِ آن، با خطّ ثُلثِ نماياني چهار بيت زير، سرودة مورّخ جليل، علاّمه سيّد محمّد حسيني حلّي، نوشته شده است. در اين شعر به تاريخ بازسازي آن مرقد شريف نيز اشاره شده است.
من يزرع الخير سيجني غداً خيراً و يبقي بعده مقتدي
و لم ينله غير من قد غدا متنهجاً نهج (رشاد) الهدي
فکم له من عمل صالح لصوته في کلّ ناديٍ صدي
صان قديم المجد تاريخه «و ميثم التمّار قد جدّداً»
سنه1384ه
آن‌که خيري بکارد فردا آن را خواهد چيد و پس از آن الگو ميشود و نمي‌رسد به چنين خيري مگر کسي که* به راه (رشاد) که راه هدايت است برود. چه بسيارند کارهاي نيک او* سخن او در هر محفلي انعکاسي دارد آن عظمت قديم را در تاريخ حفظ کرد و مزار ميثم تمّار تجديد بنا شد.
بارگاه کنوني ميثم تمّار
امروزه مرقد ميثم تمّار با آن چه شيخ محمّد حرزالدّين گزارش کرده و ما آن را نقل کرديم تفاوت زيادي نکرده و ساختمان، همان ساختمان است و بخش جديدي بدان افزوده نشده است. فقط نماي بيرونيِ پيش رويِ حرم که مشرف بر ايوان است به ارتفاع يک و نيم متر با سراميک و پس از آن با کاشي کربلايي پوشانده شده است. با اين حال ما مي‌خواهيم جزئيّات بيشتري را دربارة مرقد ميثم بازگو کنيم تا تغييراتي که در روزهاي آينده پديد خواهد آمد را مستند سازي کرده باشيم؛ به ويژه که محدودة محيطِ به مرقد، داخل در محدودة طرح بازسازي و نوسازي قرار گرفته است.
مرقد مطّهر ميثم تمّار از سمت غرب، مشرف به خيابان کوفه است، ولي ورودي آن در سمت شمال قرار گرفته و در آينده، ورودي جديدي ساخته خواهد شد که هم مشرف به سمت جنوب است و هم مشرف به خياباني فرعي که به برخي محلاّت شهر کوفه منتهي ميشود.
مرقد، در وسط صحن قرار گرفته و متشکّل از ايواني بيروني است که به يک ورودي مرکزي با عرض تقريباً شش متر منتهي ميشود که بر بالاي آن با کاشي کربلايي اين آيه شريفه نوشته شده است:"وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ".4 بر بالاي ايوان نيز اين آية شريفه نوشته به چشم ميخورد: "فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ...".5 اين ايوان مشرف به صحن است و حصاري آهنين آنها را از هم جدا کرده است. در دو سوي ورودي اصلي، دو قطعه کاشي کربلايي قرار دارد که زيارت نامة ميثم تمّار بر آن نوشته شده و کفشداري کوچکي نيز در سمت چپ مدخل حرم واقع است.
صندوق قبر در وسط قسمت داخلي حرم قرار گرفته است. اين صندوقِ قديمي از جنس آهن و مستطيلي به ابعاد 2 متر در 5/2 متر است که بر بالاي بدنة آن آياتي از قرآن حک شده و داخل آن صندوق چوبي است که درست روي قبر مطهّر قرار گرفته است.
داخل گنبد آينه کاري شده و گرداگرد طوق داخلي آن در فواصل مساوي، اسامي امامان معصوم علیهم السلام نقش بسته‌اند. ارتفاع و قطر اين گنبد حدود پنج‌متر است و ستونهاي آن در داخل ديوارهاي اصلي حرم تعبيه شده‌اند و به همين خاطر، فضاي کلّي حرم را اشغال کرده‌اند. جدارة خارجي گنبد نيز با کاشي سبز رنگي پوشانده شده که در خلال آنها قطعاتي از کاشي سفيد با چينشِ هندسيِ زيبايي به کار رفته‌اند.
بخشهاي ديگر حرم عبارتاند از: دو رواق که يکي ويژة زنان است و از راهِ دري که مقابل قبر مطهّر قرار گرفته مي‌توان بدان وارد شد و به رواق ديگر که ويژة مردان است، از دو راه مي‌توان وارد شد؛ يکي از آنها در سمت مقابل ورودي رواق زنان و ديگري در سمت مقابل ورودي اصلي حرم است. اين ورودي دوم، مدخلي بزرگ، شيشه‌اي و مشبّک با عرض تقريباً پنج متر است و از وسط آن دري به ابعاد تقريباً دو متر باز ميشود.
مساحت حرم و رواقها 20 متر در 15 متر و ارتفاع ديوارها حدود 6 متر است. ديوارهاي حرم با رنگ‌آبي روشني رنگ آميزي شده و مي‌توان گفت که اين ديوارها از سمت داخل به رنگ آميزي جديدي نياز دارند. ديوارهاي داخلي با کاشي هاي نگارينِ زيبايي پوشانده شده‌اند، ولي سطح آجري ديوارهاي خارجي پيدا است و گويا هيچ گونه رنگ آميزي‌اي نشده است.
زمين حرم، رواقها و ايوان، تماماً با کاشي موزاييک مرغوبي فرش شده‌اند. مساحت حرم بالغ بر 4100 متر مربّع است6 که نخلهاي پراکنده‌اي اين سو و آن سويآن قد کشيده‌اند و رواقهاي بزرگي گرداگرد آن قرار گرفته‌اند؛ رواقهايي با سقف مشترک و يکپارچه و گشوده به يکديگر که گويا به تازگي با سراميک پوشانده شده‌اند.
تعداد اين رواق ها به 40 مي رسد. در گوشة جنوب شرقي، مجتمع بهداشتي‌اي قرار دارد که در آينده تخريب خواهد شد و جاي خود را به يک مجتمع بهداشتي جديد خواهد داد تا به شمار روز افزون اين بارگاه مبارک، خدمات کافي ارائة کند. ما در ادارة اوقاف شيعيان در استانداري نجف نقشه‌هاي آن را مشاهده کرديم.
زائراني که به زيارت مرقد مطهّر ميثم تمّار مي‌‌آيند، گورستاني را در پشت اين زيارتگاه مشاهده مي‌کنند که خياباني باريک ميان آنها فاصله افکنده است. در زمان انتفاضة شعبانيّه سال 1991 ميلادي به دليل آن که گورستان وادي السّلام در معرض بمباران شديد قرار گرفته بود و مردم نمي‌توانستند مُردگانشان را در آنجا دفن کنند، از اين گورستان استفاده مي‌کردند و ظاهراً به خاطر طرح توسعة کاملي که اين منطقه شاهد آن خواهد بود، از بين خواهد رفت.
اخيراً ادارة اوقاف شيعيان در استانداري نجف اشرف، اقدام به اجراي پروژه‌اي عمراني با نام «شهرِ سبز» نموده که هدف آن ايجاد منطقه‌اي با جنبة گردشگري ديني است. محيط تقريبي اين طرح عمراني 2300 متر است که فعلاً با حصاري احاطه شده و مرقد ميثم تمّار نيز در محدودة آن قرار دارد. اين منطقه از سمت جنوب، از پس از مرقد ميثم تمّار آغاز مي‌گردد و از سمت شمال، به مرقد سيّده خديجه، دختر امام علي علیه السلام مي‌رسد و از سمت غرب، از مُحاذيِ ضلع غربي خيابان کوفه شروع ميشود تا در سمت شرق، به پشت خانة امام علي علیه السلام برسد. اين منطقه، خانة امام علي علیه السلام مسجد کوفه و صحني که مرقد مسلم بن عقيل و هاني بن عروه در آن واقع شده را در بر خواهد گرفت.
اين محدوده شامل فضاهاي سبز و پُر سايه‌اي است که در خلال آنها نيمکتهايي براي نشستن و استراحت گردشگران و زائران تعبيه خواهد شد و همچنين داراي فروشگاه‌هايي خواهد شدکه نيازهاي غذايي آنان را تأمين کند. به علاوه، پارکينگ بزرگي که شمار قابل توجهي از اتومبيلها و اتوبوسها را در خود جاي خواهد داد.
در اين پروژة عمراني، نماي خارجي ديوار مرقد ميثم تمّار (هر چهار ضلع آن)، طيّ دو مرحله با سراميک سبز تيره، نماسازي ميشود و نيز گرداگرد اين مرقد راه روهاي هندسيِ منتظمي ايجاد مي‌گردد و اين بارگاه نوراني با يک خيابان جديد به مسجد کوفه و ساير اماکن تاريخي متّصل ميشود. همچنين در نظر است که ديواري در سمت مقابل ورودي اصلي مرقد احداث شود که شکل آن مُلهَم از شکل همان نخلي است که ميثم ـ رضوان الله عليه ـ بر آن مصلوب شد و در آن آبفشاني تعبيه خواهد شد تا به اين مکان، نمايي زيبا ببخشد و آن حسّ معنوي مطلوب را ايجاد کند.
اميد است که اين پروژه با موفّقيّت به پايان برسد تا منعکس کنندة منظرِ زيبا و تمدّنيِ عظيم شهر کوفه باشد؛ شهري که در گذشته پايتخت امير المؤمنين علي علیه السلام بوده و در آينده‌اي که تنها خداوند از آن آگاه است، پايتخت نوادة گراميش حضرت حجّت بن الحسن العسکري خواهد شد.
پي نوشت ها:
1. مظفّر، ميثم تمّار، ص75
2. همان
3. حرز الدّين، مراقد المعارف، ج2، ص342
4. آل عمران (3) : 169
5. نور (24) : 36
6. بخشي از گفتگوي شفاهي با مهندس حسنين کربول.
منبع: بارگاه ميثم؛ حيدر الجد - محمد علي خوشنويس
