هنگامي كه امام علي(عليه السلام) به شهادت رسيد، براساس وصيت ايشان، فرزندانش او را شبانه به خاك سپردند.
فرزندان امام چند نقطه را براي دفن آن حضرت مهيا كردند تا مكان قبر مخفي بماند و خوارج و ياران معاويه امكان جسارت به مرقد و قبر مطهر را نيابند. از مكان قبر آن امام همام تنها فرزندان، نواده ها و ياران خاص ايشان باخبر بودند. تا اين كه امام صادق(عليه السلام)، در زمان منصور عباسي، به سال 135 ق براي نخستين بار مكان قبر را نمايان كرد.1 براساس روايتي، منصور عباسي به امام صادق(عليه السلام) گفت: «ابومسلم از تو درخواست كرده است تا تربت و مزار علي(عليه السلام) را، اگر مي داني كجاست، آشكار سازي». امام صادق(عليه السلام) فرمود: «در نامه اي از امام علي(عليه السلام) آمده است كه مكان دفن او در دوران عبداللّه ابن جعفر هاشمي(منصور) آشكار خواهد شد» و منصور از اين سخن شاد گشت.2 آن حضرت مبلغي را به صفوان الجمال، يكي از يارانش، سپرد و او با آن پول قبر مطهر را براي نخستين بار آشكار كرد. خبر اين واقعه به منصور رسيد. در آن هنگام او در رصافه بود و با شنيدن اين خبر گفت: «او(امام صادق(عليه السلام)) راستگو و صادق است. از آن پس ان شاءالله مؤمنين از آن مكان زيارت مي كنند».3 مكاني كه قبر آن حضرت در آن آشكار شد در منطقه اي معروف به «الغري» بود. قبر شريف در ميان سه كوه قرار داشت؛ يكي به نام جبل الديك در شمال، ديگري جبل النور در جنوب شرقي و سومي جبل شرف شاه، كه بعدها به اين نام معروف شد، در جنوب غربي. امروزه اين كوه ها به همين نام مشهورند.4 به گفته يعقوبي وقتي امام علي(عليه السلام) از دنيا رفت، امام حسن او را غسل داد و بر او نماز گزارد و در مكاني كه به آن غري گفته مي شد، دفن كرد.5 از امام صادق(عليه السلام) در مورد محل دفن آن حضرت سؤال كردند. ايشان فرمود: «امام حسن(عليه السلام) ايشان را در اطراف كوفه و نزديك نجف، جايي كه از سمت چپ به الغري و از سمت راست به حيره محدود مي شد، بين ذكوات6 و بيض به خاك سپردند». امام صادق(عليه السلام) ضمن بيان اين موقعيت، اشاره مي كند كه سيل اين قبر را ويران كرده است. متون تاريخي بر وجود قبر امام علي(عليه السلام) در همين مكان فعلي اتفاق نظر دارند و از آن با نام «الغري» ياد كرده اند.7 از امام حسن و حسين(عليهما السلام) نقل شده است كه پدرشان فرمود: «وقتي من شهيد شدم، مرا در محلي معروف به الغري دفن كنيد». الغري، چنان كه در صفحه هاي پيشين ذكر شد، نام ديگر نجف است.
برخي از مورخان از اين مكان با عنوان «پشت كوفه» ياد كرده اند و گفته اند: «قبر امام علي(عليه السلام) در پشت كوفه قرار دارد؛ يعني همان جايي كه اكنون زيارت گاه اوست».8 از امام باقر(عليه السلام) نيز نقل شده است كه امام علي(عليه السلام) در ناحيه غريين يا الغري دفن شده است.9
برخي نيز از اين مكان با عنوان «نجف» يا «نزديك نجف» ياد كرده اند. ياقوت حموي مي گويد: «نجف در نزديكي قبر امير المؤمنين علي(عليه السلام) قرار گرفته است».10 بديهي است شهر نجف با توسعه اي كه يافت، قبر مطهر را در درون خود جاي داد. در هر حال، مكان قبر امام علي(عليه السلام)، يعني جايي كه اكنون زيارت گاه اوست و به نام هاي مختلف در متون تاريخي ياد شده، مكان حقيقي و مسلّم دفن آن امام همام است.
نخستين بقعه و بنايي كه برفراز قبر امام علي(عليه السلام) استوار شد در دوران خلافت هارون الرشيد به سال 165 هجري بود. او، كه به زيارت مرقد آن امام مشرف شد و معجزه هايي از اين مكان ديد،11 ضريحي از سنگ سفيد براي قبر ساخت و بنايي از آجر سفيد و گنبدي از گل سرخ بر فراز آن استوار كرد و ديواري با چهار درب در جوار آن بنا نهاد. از آن به بعد، در اطراف مرقد خانه هايي ساخته شد. نجف توسعه پيدا كرد و شيعيان و علويان دسته دسته در جوار آن ساكن شدند.12
متوكل عباسي، به سبب عنادي كه با اهل بيت داشت، قبر امام علي(عليه السلام) را چون قبر امام حسن(عليه السلام) ويران كرد. چندي بعد، محمد بن زيد از پادشاهان شيعي طبرستان، معروف به داعي، در 287 ق عمارتي با شكوه بر مرقد مطهر بنا كرد كه صحن آن هفتاد حجره و طاق داشت.13
امام علي(عليه السلام) زمين مابين حيره و خورنق تا كوفه را به چهل هزار درهم از دهقان ها خريد. وقتي در مورد اين كار از او سؤال كردند فرمود: «از رسول خدا(صلّي الله عليه و آله) شنيدم كه از پشت كوفه هفتاد هزار نفر بدون حساب محشور مي شوند. خواستم كه آن ها از ملك و زمين من برانگيخته شوند.»14
اين مطلب از قول ابراهيم(عليه السلام) نيز نقل شده است.15
ابو الهيجاء عبداله بن حمدان، حاكم شيعي موصل، در 283 هـ.ق گنبد بزرگ و باعظمتي برفراز قبر ساخت و حرم را فرش كرد.16 در زمان المطيع لِلّه عباسي، يكي از نقيبان سادات علوي به نام عمر بن يحيي، به سال 350 ق براي آن حرم گنبد و قبه اي كوچك ساخت. سپس داعي صغير، از علويان طبرستان، عمارت ديگري بر آن استوار كرد. در عصر پادشاهان شيعي آل بويه، مرقد مطهر امام علي(عليه السلام) چون ساير مرقد و مزارها در عراق، توسط عضدالدوله بازسازي و توسعه يافت و عظيم ترين بنا بر آن استوار شد.17 او در 363 ق مدت يك سال در نجف ساكن شد و شخصاً بر اين توسعه و بناي باشكوه نظارت كرد و ثروت فراواني به مجاوران قبر و سادات بخشيد.18 بناي عضدالدوله تا 755ق باقي بود و در آن سال بر اثر آتش سوزي چوب هاي نفيس و زيباي آن به سرعت شعلهور شد و آتش را به ديگر جاها منتقل كرد. گفته اند دو قرآن، كه به خط مبارك آن حضرت در داخل حرم نگه داري مي شد، در آتش سوخت. پس از آن حادثه، كار بازسازي حرم را ايلخانان مغول و دست نشانده هاي آن ها از جمله سلطان اويس جلايري در 760ق به خوبي به انجام رساندند.19شاه اسماعيل پس از سلطه بر بغداد، به زيارت عتبات و مرقد امام علي(عليه السلام) در نجف رفت و كارهايي براي آباداني شهر انجام داد. در دوران صفوي، بازسازي و توسعه حرم با شدت بيشتري دنبال شد. شاه عباس صفوي ضمن زيارت آن مرقد در 1033 ق، دستورهايي براي تعمير حرم، گنبد و صحن صادر كرد. رواق ها را با فرش هاي گران بها پوشاند و لقب خود، كلب آستان علي، را بر اين فرش ها حك كرد.20 براي استراحت زائران، مكاني ساخت كه آن را خيابان مي خواندند.21 هم چنين دستور داد آب فرات را به نجف بكشانند.
شاه صفي، نوه شاه عباس صفوي، وزير خود ميرزا تقي مازندراني را امر كرد تا قسمتي از اطراف صحن و حرم را توسعه دهد. اين كار در 1047 ق انجام شد.22 بناي فعلي با اندكي تغيير، يادگار آن دوران است. شاه عباس دوم نيز اين بنا را تكميل كرد23 و عمليات اجراي آن سه سال طول كشيد. براي تزيين حرم از سنگ معدن هاي اطراف نجف، كه بسيار شفاف و زيبا بود، استفاده24 و مقبره آن حضرت با كاشي تزيين شد. برخي گفته اند معماري آن را شيخ بهايي انجام داده است.25
نادرشاه افشار در 1156 ق دستور داد كاشي هاي گنبد و گل دسته ها را بردارند و به جاي آن از خشت هاي طلايي استفاده كنند. كه تاريخ طلا كاري آن برروي گنبد ثبت شد. وي ثروت زيادي براي تعميرات آستان مقدس وقف كرد.26 او هم چنين در تزيين حرم و كاشي كاري صحن كوشش بسياري كرد. ايوان العلماء از آثار زمان اوست.27
در دوره قاجار نيز اقدام هايي براي توسعه و بازسازي حرم انجام شد. آقا محمد خان قاجار در 1211 ق ضريحي از نقره به آستان تقديم كرد. فتحعلي شاه در 1236ق تعميراتي انجام داد و در 1262 ق وزير محمد شاه ضريحي ديگر از نقره روي قبر نصب كرد.28
در 1370 ق سيد احمد مصطفوي كاشي هاي حرم را بازسازي كرد. او شيشه هاي رنگي حرم را، كه در 1240ق زمان نادر در حرم كار گذاشته شده و روي آن ها با آيه هايي از قرآن مزين بود، از جا كند و شيشه هاي بسيار زيبايي به جاي آن نصب كرد. سنگ هاي حرم و ديوارها را برداشت و سنگ هاي گران قيمت جاي آن گذاشت.29
در سال هاي اخير هزينه فراواني براي بازسازي، نوسازي، آينه كاري و طلا كاري حرم مطهر از سوي نيكوكاران و ثروتمندان شيعه صرف شده است.
پي نوشت ها
1. شيخ مفيد، الارشاد، 13.
2. جعفر الخليلي، همان 6/70 به نقل از ابن شهر آشوب، المناقب.
3. پيشين، همان جا؛ موسوي الزنجاني، جوله في اماكن المقدسه، 56 ـ 57.
4. جعفر الخليلي، همان، 6/47 به نقل از روضة الواعظين، 1/118.
5. يعقوبي، تاريخ اليعقوبي، 2/212.
6. ذكوات به معناي آتش گداخته و منظور ريگستان گرم آن منطقه است.
7. ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، 1/364؛ زبيدي، تاج العروس؛ ابن صباغ مالكي، الفصول المهمه في معرفة احوال الائمه، 138.
8. اصطخري، المسالك و الممالك، 83؛ ابن اثير، الكامل في التاريخ، 3/151.
9. آل محبوبه، همان، 1/20.
10. ياقوت حموي، همان، 5/271.
11. شيخ مفيد، همان، 19.
12. آل محبوبه، همان، 1/21 ـ 22.
13. ابن اسفنديار، تاريخ طبرستان و رويان و مازندران، 1/95.
14. جعفر الخليلي، همان، 06/18 به نقل از فرحة الغري، 18 ـ 19؛ مجلسي، همان، ج22/36.
15. ياقوت حموي، همان، 2/50.
16. محمدعلي ميلاني، راهنماي عتبات عاليات عراق، 29.
17. آل محبوبه، ماضي النجف و حاضرها، 1/44؛ دايرة المعارف تشيع، 1/67 ـ 68.
18. دايرة المعارف تشيع، 1/70.
19. پيشين، 1/69 ـ 70.
20. ميلاني، همان، 31؛ دايرة المعارف تشيع، 1/70.
21. آل محبوبه، همان، 1/46.
22. جلالي الحسيني، مزارات اهل البيت، 48.
23. ميلاني، همان جا.
24. آل محبوبه، همان، 1/49.
25. حسن الامين، اعيان الشيعة، 1/534.
26. بابايي، سيماي نجف اشرف، 75؛ دايرة المعارف تشيع، 1/70.
27. دايرة المعارف تشيع، 1/80.
28. بابايي، همان، 137.
29. آل محبوبه، همان، 1/70 ـ 73؛ دايرة المعارف تشيع، 1/71.
منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان
