گنبد مطهر
بر فراز قبر و ضريح حضرت امام حسين(عليه السلام) گنبد زيبا و مرتفعي وجود دارد كه از دور جلوه اي خاص به كربلا بخشيده است و عظمت هنري و معنوي آن چشم هر بيننده اي را خيره مي كند و دل ها را مجذوب خويش مي سازد. نخستين گنبدي كه بر فراز مرقد امام ساخته شد در زمان منتصر عباسي بود. او پدرش متوكل را به قتل رساند و به ساختن بقعه و بناي حرم پرداخت. اين گنبد، كه تا 273 ق پا برجاي بود، رو به ويراني نهاد و در آن سال محمد بن زيد علوي، از علويان طبرستان، به صورت باشكوهي آن را بازسازي كرد. چندي بعد، عضدالدوله ديلمي، آن را تزيين كرد. اين گنبد در 407 ق در آتش سوخت و بخشي از آن تخريب و توسط ابن سهلان تعمير شد. در دوران حكومت جلايريان، كه از دست نشانده هاي ايلخانان مغول بودند، اين گنبد را از نو بر روي چهار طاق و در چهار جهت استوار و به صورت بسيار زيبا و شكل هندسي ماهرانه اي ساختند و روح معماري اسلامي را در آن به نمايش گذاشتند. شاه عباس صفوي آن رااز نماي بيروني بازسازي كرد و به كاشي كاري و نماي داخلي آن پرداخت و با نقش ها و خط هاي زيبا، به اسامي امامان دوازده گانه شيعه مزين ساخت.
در 941 ق سلطان سليمان قانوني، از پادشاهان عثماني و سني مذهب، نماي خارجي گنبد را با گچ مرمت و سفيد كاري كرد. پس از آن آقا محمد خان قاجار در 1211 ق آن را با پوششي از طلا زراندود كرد. حدود بيست سال بعد طلاها دچار آسيب و زنگ زدگي شد. ساكنان كربلا، با ارسال نامه اي، از فتحعلي شاه مساعدت خواستند. شيخ جعفر كاشف الغطاء به عنوان نماينده آنان، با شاه و سران و مردم نيكوكار شهرهاي ايران ارتباط برقرار كرد. سر آخر، به دستور فتحعلي شاه در 1232ق پوشش گنبد عوض شد و طلاي بهتري در آن به كار رفت. ناصرالدين شاه قاجار در 1273 ق دوباره پوشش طلاي گنبد را بازسازي كرد و كتيبه اي در سمت راست آن با اين عبارت نگاشت:
« تذهيب القبة الحسينيه علي عهد السلطان ناصر الدين شاه قاجاري، كتبه محمد حسين الشهير بالمشهدي 1273 ق و جدد بناها و قسم من تذهيبها في سنه 1273 ق ». اين گنبد حدود 37 متر ارتفاع دارد. در بالاي آن ميله اي از طلا نصب شده و بر فراز آن چراغ نوراني قرار دارد. در قسمت ازاره گنبد، دوازده پنجره نور و هوا را به داخل حرم منتقل مي كند. به گفته عبدالصالح آل طعمه، توليت حرم، در اين گنبد 7526 خشت طلا به كار رفته و مجموع سطح طلا كاري شده آن 301 متر مربع است. در طرف ديگر گنبد اين كتيبه به چشم مي خورد: « و قد تشرف بتعمير هذه القبة المباركة الشريفة المنوره بعون الله تعالي السلطان الاعظم و الخاقان الاعدل السلطان بن سلطان ناصر الدين شاه قاجاري خلد الله ملكه ».
قسمت بيروني ساقه گنبد با آيه هايي از سوره منافقون به خط ثلث زينت بخش اين معماري اسلامي است كه به خط شيخ جواد علي است و تاريخ 1371 ق را در خود دارد. در رأس قسمت خارجي آن نيز كتيبه اي حاوي سوره فجر ديده مي شود.
مناره ها و مأذنه ها
نخستين مناره مرقد امام حسين(عليه السلام) را منتصر عباسي در 247 ق ساخت. او پس از تخريب بارگاه امام حسين(عليه السلام) توسط پدرش، متوكل، به بازسازي بنا پرداخت و مناره اي براي راهنمايي زائران و به عنوان نشاني براي آن مرقد برپا كرد. در 747 ق به هنگام بازسازي و توسعه حرم سلطان احمد جلايري، از حاكمان جلايريان و دست نشانده هاي ايلخانان مغول، دو مناره براي حرم ساخت كه عبارت اند از:
منارة العبد
سلطان احمد جلايري در 767 ق به مرجان امين الدين بن عبد الله، حاكم بغداد، دستور داد تا ضمن بازسازي حرم دو مناره براي آن بسازند. منارة العبد يكي از آن ها بود كه در 793 ق با تلاش اويس جلايري تكميل شد. اين مناره با آجرهاي زرد كاشاني تزيين شد و در ساقه آن به زبان فارسي و با حروف ابجد تاريخ 793 ق ثبت است. قطر اين مناره بيست و ارتفاع آن چهل متر بود كه پس از مناره ملويه متوكل در سامراء نخستين مناره در عراق بود. منارة العبد با زيبايي اعجاب آميز خود زينت بخش گنبد حرم بود كه در زاويه شمال شرقي حرم قرار داشت و در 982 ق توسط شاه طهماسب صفوي بازسازي شد. در 1308 ق در گل دسته آن شكافي ايجاد شد كه دوباره آن را تعمير كردند. اما در 1354 ق اين مناره زيبا و مقاوم به بهانه انحراف و كجي در آن به دستور نخست وزير وقت عراق، ياسين هاشمي، تخريب شد. به گفته آل طعمه كه خود و خاندانش از متوليان حرم مطهر بوده اند: « هدف وي از اين كار دست يافتن به درآمدي بود كه از محل موقوفات مرجان امين الدين و از رهگذر اجاره دادن ابنيه و اراضي وقفي به دست مي آمد. در جريان اين تخريب، به سكه هاي مسي مربوط به دوران جلايري و صفوي دست يافتند كه آن ها را به « دار الآثار القديمه » بغداد سپردند... ».
مناره جنوبي
در فاصله ده متري جنوب گنبد، در ديوار قبله و برابر منارة العبد، مناره ديگري در 786 ق توسط سلطان احمد جلايري ساخته شد. ارتفاع آن به 25 متر و قطر آن به 4 متر مي رسد. وي گل دسته را با كاشي هاي زرد كاشاني آراست. در 1237 ق نصف بالاي آن را همسر محمد شاه، دختر مصطفي خان(عموي ناصر الدين شاه) به طلا آراست و در 1373 ق اين گل دسته به هنر نمايي محمود هادي طلا كاري شد.
مناره غربي
اين مناره سمت قبله و در زاويه غربي ديوار آن ساخته شده است. در 1356ق اندكي كج شد و سلطان سيف الدين طاهر بودجه اي براي تخريب و بازسازي آن اختصاص داد. اما چون شالوده و اساس آن محكم بود آن را از اساس و پايه تخريب نساخت و به مرمت بخشي از آن بسنده كرد. تعداد خشت هاي طلايي دو گل دسته اي كه سلطان احمد جلايري ساخته بود به 8024 مي رسد. اكنون، تنها اين دو مناره طلايي زينت بخش حرم است.
منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان
